بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران

از جمله عوامل اقلیمی مهم که تاثیر مهمی بر ابنیه ایران گذاشته می توان به تابش نورخورشید، شدت جریان و جهت باد، عرض جغرافیایی، وجود آب، رطوبت ، پوشش گیاه، ارتفاع از سطح دریا و نا همواری های سطح زمین اشاره کرد که به صورت اجمالی به توضیح برخی از این عوامل می پردازیم.

خورشید: کره ی زمین دارای محور دوران ثابتی است که نسبت به خط عمود بر صفحه ی گردش زمین به دور خورشید 5/23 درجه انحراف دارد که همین مطلب سبب ایجاد فصول می شود

به دلیل این انحراف زاویه ی تابش نسبت به زمین و همچنین مکان طلوع و غروب آفتاب در فصول مختلف متفاوت است

زاویه ی تابش آفتاب هنگام ظهر در ماههای مختلف سال برای شهر تهران

زاویه ی تابش : زاویه ای است که شعاع تابش خورشید با تصویر آن بر روی سطح زمین می سازد ( از صفر تا نود درجه)

جهت تابش : زاویه ای است که تصویر شعاع تابش خورشید بر روی زمین با خط شمال و جنوب می سازد . شمال صفر درجه و جنوب 180 درجه در نظر گرفته می شود.

باد:

اختلاف درجه حرارت و فشار هوا به علاوه دوران کره ی زمین باعث جابه جائی هوا و در نتیجه باد می شود.به دلیل این که باد با خود ابرهای باران زا وو باران که لازمه ی حیات است را به ارمغان می آورد ، بدون وجود باد زندگی در روی کره ی زمین برای بشر غیر ممکن است .

باد در سواحل دارای یک تناوب شبانه روزی است .

جهت و شدت باد غالب باید در طراحی شهری در نظر گرفته شود ؛ زیرا باد در انتقال صوت ، آلودگی هوا و بو مؤثر است.

استفاده از باد در طراحی محوطه و ساختمان نیز باید نقش تعیین کننده ای داشته باشد و باد باید به طور صحیح هدایت و کنترل شود . که این کار با استفاده از گیاه ، عوارض زمین و ابنیه ی مجاور امکان پذیر است .

در اقلیم گرم باید از بادهای خنک حداکثر استفاده صورت گیرد . این کار با طراحی صحیح محوطه و فرم بنا امکان پذیر است.

آب، رطوبت و گیاه
به خاطر ظرفیت حرارتی بالای آب در سواحل کنار دریاها و دریاچه ها ، اختلاف درجه حرارت شب و روز بسیار کمتر از مناطقی است که از این سواحل دور هستند ؛ به دلیل این که آب می تواند باعث اعتدال درجه حرارت در طی شبانه روز شود، در داخل ساختمان نیزبه عنوان یک اقلیم کوچک آب می تواند نواسان دجه حرارت را کاهش دهد .در خانه های خورشیدی جدید از بشکه های آب جهت کسب و ذخیره حرارت در طی روز و تأمین حرارت در هنگام شب استفاده می شود.
یکی از دلایل عمده ی وجود حوض آب و درخت در حیاط اغلب خانه های
هاشیه ی کویری این است که به رطوبت هوا اضافه شود و فضای داخل بنا معتدل شود.
درختان در معماری ؛ دو نوع هستند :
درختان همیشه سبز
درختان برگ ریزان

وجود گیاهان باعث :
1- افزایش رطوبت نسبی
2- با ایجاد سایه در تابستان از حرارت زیاد آفتاب می کاهند
3- هدایت و کاستن از شدت باد
4- کاهش گرد و غبار
5- انتقال صوت و تصفیه ی هوا
6- تعدیل نوسانات حرارت و فراهم نمودن شرایط مناسب زیستی

موقعیت جغرافیایی:

یکی از عوامل مهم در شرایط اقلیمی هر محل، موقعیت آن بر روی کره ی زمین است و یا به عبارت دیگر عرض جغرافیایی آن محل است.

در استوا به خاطر تابش عمودی هوای محیط بسیار گرم و در دو قطب به دلیل عدم تابش یا تابش مایل آفتاب هوا بسیار سرد می باشد.

ارتفاع از سطح دریا نیز تأثیر بسزایی در شرایط اقلیمی دارد ؛ هر چه زمین از سطح دریا ارتفاع بیشتری داشته باشد ، غلظت هوا کمتر و در نتیجه دمای محیط کمتر است .

ناهمواری های سطح زمین:

قبل از شروع به طراحی ، پستی و بلندی و شیب زمین باید مورد مطالعه قرار بگیرد. عوارض زمین در جلوگیری و یا هدایت باد به سمت ساختمان بسیار موثر است.

در مناطق شیب دار باید فاصله ی کافی از مسیلها و محل های عبور آب در نظر گرفته شود به علاوه ساختمان نباید در قسمتی از سایت باشد که پستی بلندی و بلندی ها ی زمین مانع از دید مناسب گردد و بلاخره از عوارض زمین جهت جلوگیری از انتقال صوت ودید نامناسب و همچنین مشخص نمودن بدنه ی فضاهای خارجی میتوان استفاده نمود.

عمق زمین: عوامل جوی و نوسانات درجه حرارت بر ساختمانهای زیر زمینی تاثیر بسیاری دارند و پوسته ی زمین مانند حایل ، ساختمان را در مقابل این تغییرات محافظت می کند

توفان و باد به داخل زمین نمی تواند نفوذ کنند وهمچنین پوسته ی زمین مانند یک عایق حرارتی ضخیم عمل میکند و از عمق 1/6متر به بعد درجه حرارت زمین تقریبا ثابت است.

تقسیم بندی اقلیم ایران

اقلیم ایران به سه دسته ی کلی تقسیم می شود که عبارت است از:

1- کرانه ی جنوبی دریای خزر

2- کرانه ی شمالی خلیج فارس و دریای عمان

3- نواحی کوهستانی و مرتفع فلات

4- دشتهای مرتفع فلات

کرانه ی جنوبی دریای خزر:

سواحل دریای خزر با آب و هوای معتدل و بارندگی فراوان، از جمله مناطق معتدل محسوب می شود. این منطقه که به صورت نواری بین رشته کوه های البرز و دریای خزر محصور شده، از جلگه های پستی تشکیل شده است که هر چه به طرف شرق پیشروی می کند، رطوبت و اعتدال هوا کاهش می یابد. در حقیقت ، رشته کوه های البرز که حد فاصل دو آب و هوای متضاد هستند، جلگه های پست خزر را از فلات مرکزی جدا می کنند. از جمله ویژگی های این اقلیم، رطوبت زیاد هوا و اعتدال درجه حرارت آن است. دمای هوا در روزهای تابستان معمولا بین 25تا30 درجه سانتی گراد و شبها بین 20تا23 درجه سانتی گراد و در زمستان معمولا بالای صفر است. در این منطقه، بارندگی بسیار زیاد و در تابستان به صورت رگبار است. شهرهای رشت، بندر انزلی، بابلسر و گرگان در این منطقه قرار دارند.

بارندگی درتابستان کم ودر زمستان زیاد است وبیشتر به صورت برف می بارد. به طور کلی در این منطقه ،فصل بهار کوتاه است وتابستان و زمستان را از هم جدا می کند.

معماری بومی این مناطق که بیشتر کرانه های دریا ی خزر و دامنه های شمالی کوه های البرزرا شامل می شود،به طور کلی دارای ویژگی های زیر است:

در نواحی بسیار مرطوب کرا نه های نزدیک دریا برای حفاظت ساختمان از رطوبت بیش از حد زمین،خانه ها بر روی پایه های چوبی ساخته شده اند. ولی در دامنه کوه ها که رطوبت کمتر است،معمولا خانه ها بر روی پایه هایی از سنگ و گل و در پاره ای موارد بر روی گربه رو ها بنا شده اند

برای حفاظت اتاق ها از باران،ایوانک های عریض و سرپوشیده ای در اطراف اتاق ها ساخته اند.این فضاها،در بسیاری از ماه های سال برای کار و استراحت و در پاره ای موارد برای نگهداری محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد.

بیشتر ساختمان ها با مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی بنا شده اند و در صورت استفاده از مصالح ساختمانی سنگین،ضخامت آنها در حداقل میزان ممکن حفظ شده است(در این مناطق بهتر است از مصالح ساختمانی سبک استفاده شود.چون در زمانی که نوسان دمای روزانه هوا کم است،ذخیره حرارت هیچ اهمیتی ندارد و علاوه براین ،مصالح ساختمانی سنگین تا حدود زیادی تأثیر تهویه و کوران را که یکی از ضروریات در این منطقه است کاهش می دهد.(

در تمام ساختمان های این مناطق،بدون استثناء از کوران و تهویه طبیعی استفاده می شود.بطور کلی،پلان ها گسترده و باز و فرم کالبدی آنها بیشتر شکل های هندسی،طویل و باریک است. به منظور حداکثر استفاده از وزش باد در ایجاد تهویه طبیعی در داخل اتاق ها ،جهت قرارگیری ساختمان ها با توجه به جهت وزش نسیم های دریا تعیین شده است.در نقاطی که بادهای شدید و طولانی می وزد،قسمت های رو به باد ساختمان ها کاملا بسته است.

به منظور استفاده هر چه بیشتر از جریان هوا،همچنین بدلیل فراوانی آب و امکان دسترسی به آن در هر نقطه،ساختمان ها به صورت غیر متمرکز و پراکنده در مجموعه سازمان دهی شده است.

بدلیل بارندگی زیاد در این مناطق،بام ها شیبدار است و شیب بیشتر آنها تند است.

کرانه ی شمالی خلیج فارس و دریای عمان:

خانه شفاهی علیزاده-آمل-نیاکی محله- دوره قاجاریه. تهویه دو طرفه هوا در فضای داخل ساختمان از جمله خصوصیات بارز ابنیه سنتی در سواحل مرطوب دریا خزر است

این منطقه اقلیمی در امتداد یک نوار ساحلی باریک و نسبتاً طولانی است که بیش از دو هزاركيلو متر طول آن می باشد و از مصب اروند رود در جنوب غربی استان خوزستان شروع شده و به خلیج گواتر در جنوب شرقی استان سیستان وبلوچستان ختم می شود.

از لحاظ اقلیمی ،این سواحل جزو نواحی گرم و مرطوب محسوب می شود .تابستان ها نسبتاً طولانی و زمستان ها فقط در دو ماه دی و بهمن هوا تا حدی سرد است .این کناره به سبب آنکه در مجاورت دریا می باشد،رطوبت هوا بسیار زیاد است ولی به علت كمي بارندگی ،فاقد پوشش نباتی می باشد و به جز نخلستان ها وکشتزارهای محدود اهالی ،منطقه به طور کلی لم یزرع و بی آب و علف است .

کرانه ی شمالی خلیج فارس و دریای عمان:

این منطقه اقلیمی در امتداد یک نوار ساحلی باریک و نسبتاً طولانی است که بیش از دو هزاركيلو متر طول آن می باشد و از مصب اروند رود در جنوب غربی استان خوزستان شروع شده و به خلیج گواتر در جنوب شرقی استان سیستان وبلوچستان ختم می شود.

از لحاظ اقلیمی ،این سواحل جزو نواحی گرم و مرطوب محسوب می شود .تابستان ها نسبتاً طولانی و زمستان ها فقط در دو ماه دی و بهمن هوا تا حدی سرد است .این کناره به سبب آنکه در مجاورت دریا می باشد،رطوبت هوا بسیار زیاد است ولی به علت كمي بارندگی ،فاقد پوشش نباتی می باشد و به جز نخلستان ها وکشتزارهای محدود اهالی ،منطقه به طور کلی لم یزرع و بی آب و علف است .

 خصوصیات آب و هوایی این کرانه به قرار زیر است:
1- میزان ریزش باران سالیانه بسیار اندک ،اغلب بارندگی در فصول پاییز و خصوصاً زمستان
2- رطوبت هوا بسیار زیاد در تمام فصول سال
3- هوا بسیار گرم و مرطوب در تابستان و معتدل در زمستان
4- اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز
5- شوربودن آب هاي زيرزميني در اكثر مناطق
6- پوشش بسيار كم گياهي
7- تابش تقريباً عمودي آفتاب در فصول بهاروتابستان
8- ميزان تبخير آب در منطقه بسيار زياد
9-بادهاي صحرايي عربستان (نامناسب)،بادهاي ساحلي (مناسب)

ظرفيت حرارتي وگرماي ويژه آب نسبت به ساير اجسام در روي كره زمين بيشتر است.به همين خاطر آب قابليت ذخيره حرارت بيشتري نسبت به معدل ذخيره حرارت ساير اجسام درروي كره زمين دارد. مشاهده اين امر در سواحل كنار دريا بسيار بارز است.درطي روز كه آفتاب مي تابد،سطح زمين گرم مي شود.درروزهاي گرم شدت گرماي سنگ و يا شن و ماسه سواحل دريا بقدري است كه با اي برهنه نمي شود روي آن راه رفت،ولي در همين هنگام آب دريا هنوز معتدل است و درآن مي توان به راحتي آب تني نمود.

هنگام غروب،زمين به سرعت شروع به سرد شدن مي كند ولي آب دريا با سرعت خيلي كمتري حرارت خود را از دست مي دهد و در نتيجه آب دريا درطي شب گرم تر از سطح زمين است.به طور كلي وجود منابع آب باعث اعتدال دماي هوا مي شود و لذا در سواحل درياها و درياچه ها ،اختلاف درجه حرارت شب و روز بسيار كمتر از مهمانگونه كه وجود منابع آبي در اقليم منطقه مي تواند باعث اعتدال درجه حرارت درطي شبانه روز شود،در داخل ساختمان نيز به عنوان يك اقليم كوچك آب مي تواند نوسان درجه حرارت را كاهش دهد.به همين منظور درخانه هاي خورشيدي جديد،از بشكه هاي آب جهت كسب و ذخيره حرارت درطي روز تأمين حرارت در شب هنگام استفاده مي شود. ظرفيت حرارتي هوا بسيار كم است وهوا قدرت ذخيره حرارتي بسياراندكي دارد.ولي هواي مرطوب به دليل وجود ذرات بخار آب ،بهتر مي تواند حرارت را در خود ذخيره كند.لذا در مناطق مرطوب اختلاف درجه حرارت درطي شبانه روز كمتر از نواحي با آب وهواي خشك است.

پوشش بسيار كم گياهي :

در رابطه با گياهان بايد متذكر شد كه گياهان به لحاظ تبخير آب،درايجاد برودت درمحيط تأثير بسزايي دارند.« در طي يك روز آفتابي در تابستان، يك درخت ممرز و يا بلوط بزرگ، به ميزان252000 (كيلوكالري ) درخنك سازي هوا تأثير مي گذارد.اين مقدار برابر است با ميزان هواي خنكي كه يك دستگاه تهويه مطبوع با 20 ساعت كاردر روز براي 10 اتاق معمولي تأمين مي كند.حدود 1000مترمربع چمن دو برابر اين ميزان تأثير برودتي دارد ». وجود گياهان علاوه بر افزايش رطوبت نسبي ،باعث ايجاد سايه در تابستان مي شوند كه خود ازحرارت زياد آفتاب مي كاهد.

از ديگر خصوصيات درختان،همانگونه كه درقسمت قبلي ذكر شد،هدايت و كاستن از شدت باد است .اين امر در مناطقي كه باد نامطلوب از يك سمت بخصوص جريان دارد،بسيار مؤثر مي باشد. به طور كلي درختان را جهت استفاده درمحيط مسكوني مي توان به دو دسته تقسيم نمود.درختان هميشه سبز ويا سوزني برگ مانند كاج و سرو و درختان برگ ريزان يا برگ پهن ،كه برگ خود را درفصل پاييز از دست مي دهند .از درختان سوزني برگ جهت سد نمودن و يا هدايت بادهاي زمستاني مي توان استفاده نمود زيرا اين درختان در زمستان نيز كماكان حالت طبيعي خود در تابستان را دارند و در صورتي كه بطور فشرده و نزديك به هم كاشته شوند،مانع بسيار خوبي درمقابل بادهاي زمستاني هستند و توسط آنها ،مي توان ساختمان و محيط اطراف آن را در مقابل اين بادها محافظت نمود.

از طرف ديگر با كاشتن درختان برگ ريزان در سمت جنوبي بنا،در عين استفاده از سايه در تابستان،مي توان از تابش گرم آفتاب در زمستان بهره گيري كرد.بوته هاي كوتاه نيز درهدايت باد مؤثر مي باشند و سطوح كوتاه گياهي مانند چمن از انعكاس بيش از حد آفتاب به داخل بنا جلوگيري مي كنند. در انتها بايد متذكر شد كه درختان در كاهش گردوغبار،انتقال صوت و تصفيه هوا مؤثر مي باشند و مي توانند تأثير بسيار مطلوبي در تعديل نوسان حرارت و فراهم نمودن شرايط مناسب زيستي در كل منطقه داشته باشد

ميزان تبخير آب در منطقه بسيار زياد :

به دليل مجاورت با دريا و تابش تقريباًعمودي آفتاب در فصول بهار و تابستان ، ميزان تبخير آب در منطقه بسيار زياد و رطوبت هوا نيز زياد است. هر چه از ساحل دور شويم و همچنين در ارتفاعات ، از ميزان رطوبت هوا كاسته مي شود.

بافت اقليم گرم ومرطوب:

مجموعا ميتوان سه نوع بافت متراكم نيمه متراكم و باز را در اين بنادر مشاهده كرد . بوشهر و سيراف بافتي كاملا متراكم دارد كنگ نيز داراي بافتي متراكم است ولي با توجه به عدم محدوديت گسترش شهر قديم به صورت خطي و كمي باز تر از دو بندر بوشهر وسيراف رشد كرده است.

خصوصیات کلی فرم بنا در این مناطق به قرار زیر است :

1 ) ساختمان ها به صورت حیاط مرکزی و نیمه درون گرا:

در این کرانه اکثر ساختمان ها نیمه درون گرا هستند و اطاق ها در اطراف یک حیاط مرکزی قرار دارند . فرق عمده ی این ساختمان های حیاط مرکزی با ابنیه ی مشابه در مناطق فلات مرکزی ایران در این است که با وجود آن که این ساختمان ها درون گرا می باشند ، ولی ارتباط آن ها با فضای خارج کاملا بسته نیست و پنجره های بلند و مرتفع و ایوان های وسیع رو به فضای کوچه و یا میدان در طبقات دوم و خصوصا سوم ساختمان دارند .

2 ) حداکثر استفاده از سایه و کوران هوا :

استفاده از تهویه ی دو طرفه ی هوادر داخل اتاق و کاستن از شدت گرما ، با باز کردن پنجره های رو به حیاط از یک طرف و و پنجره های رو به کوچه از طرف دیگر ، همچنین هنگام عصر و غروب که از شدت آفتاب کاسته می شود ، اهالی در ایوان های خارجی رو به دریا می نشینند و از جریان بادی که بین دریا و ساحل وجود دارد لذت می برند .

3)ارتفاع اتاق ها زیاد و پنجره ها بلند و کشیده

ارتفاع اتاق ها نیز در این منطقه از سایر مناطق اقلیمی ایران بیشتر است و ارتفاع آن گاه تا چهار متر یا بیشتر می رسد . دلیل این امر بدان جهت است که گرمای هوا در فضای داخل صعود کرده و در نتیجه دمای هوا در ارتفاع پایین تر اتاق کاهش می یابد و با وجود پنجره های زیر سقف در دو طرف اتاق ، هوای گرم تهویه می شود.

4)ایوان ها وسیع و مرتفع

ایوان در این منطقه از سایر نواحی بزرگتر است و فضای بسیار مهمی در ساختمان محسوب می شود . در فصول گرم که مدت آن حدود نیمی از سال است ، اغلب فعالیت های روز مره در داخل ایوان انجام می شود ، زیرا در ایوان هم تهویه به خوبی صورت می گیرد و هم در زیر سایه قرار دارد . غالبا در دور تا دور حیاط مرکزی و همچنین در یک و یا دو سمت خارج بنا ایوان های وسیع و مرتفع وجود دارد .

5 ) عدم وجود زیر زمین در مناطق نزدیک به ساحل

در بندر بوشهر به دلیل مجاورت با دریا و بالا بودن سطح آب های زیرزمینی و رطوبت بسیار زیاد ، زیر زمین احداث نمی شود و همچنین طبقه ی همکف نیز بیشتر جنبه ی خدماتی دارد و آشپزخانه ، انبار آذوقه و احیانا انبار کالا در این طبقه می با شند و طبقات اول و دوم بیشتر جنبه ی مسکونی دارند . مزیت دیگر طبقات فوقانی ، این است که کوران هوا در این طبقات بهتر انجام می شود و از لحاظ محرمیت ، پنجره های فوقانی از دید عابران در کوچه ها محفوظ است .

6 ) وجود شبستان و شوادان در مناطق دور از ساحل

7)طاق های غالباً مسطح

در این سواحل ، احداث طاق های قوسی رایج نیست و اکثر قریب به اتفاق ساختمان ها دارای بام های مسطح می باشند . در فصول گرم در شب هنگام ، به دلیل خنکی نسبی هوا بر روی بام و تابش حرارت از زمین و بام گرم به آسمان نسبتا سرد ، اهالی بر روی بام می خوابیدند و جان پناه اطراف بام اغلب مشبک می باشد تا ساکنان بر روی بام از دید اطراف محفوظ باشند و در عین حال از کوران هوا بر روی بام استفاده کنند

8)الهام گرفتن از قوس های عربی و هندی

در این جا لازم به ذکر است که به لحاظ تبادل تجاری بین بنادر این سواحل با کشور های عربی و هندوستان ، تزیینات ساختمان و فرم قوس ها و بازشوهای ساختمان ، شباهت بسیار زیادی با ساختمان های شبه جزیره ی عربستان و هندوستان دارد . به عنوان مثال ساختمان های قدیمی بوشهر و بندر لنگه شبیه ساختمان های شهر صنعا در یمن و بادگیرهای بندر لنگه ، قشم و بندر عباس کاملا شبیه بادگیرهای سواحل جنوبی خلیج فارس و مساجد چابهار شبیه مساجد هند و پاکستان است . قوس های نیم دایره بالای بازشوها در این سواحل ، شبیه قوس های رایج در عربستان و هندوستان است و با قوس های ساختمان های فلات مرکزی ایران که به صورت جناغی است ، متفاوت می باشد

9)استفاده از مصالحی که دارای جرم حرارتی کم با رنگ روشن هستند

در مناطق گرم و مرطوب ، استفاده از مصالحی که دارای جرم حرارتی کمی هستند و حرارت را در خود ذخیره نمی کنند بهتر است . زیرا از لحاظ اقلیمی ، مشکل اساسی گرمای بیش از حد است و ذخیره نمودن حرارت روز برای شب صحیح نمی باشد . به همین دلیل چوب بهترین نوع مصالح در این مناطق است ، زیرا چوب حرارت را به کندی انتقال می دهد و حرارت کسب شده در طی روز ، بر روی سطح چوب باقی می ماند و با وزش نسیم نسبتا خنک در شب ، چوب حرارت خود را از دست می دهد

ولی در این سواحل مشاهده می شود که از چوب فقط برای بام و در و پنجره استفاده می شود و بدنه ی ساختمان با مصالح بنایی که دارای جرم حرارتی بسیار زیاد است ، اجرا می شود و ضخامت دیوارها غالبا زیاد می باشد . این مطلب به این خاطر است که در این سواحل پوشش گیاهی بسیار اندک و چوب درختان برای کارهای ساختمانی کم می باشد . لذا بالاجبار اهالی مجبور به استفاده از مصالح بنائی که به وفور وجود دارد ، می باشند . در کنار هورها و مرداب های کنار رودخانه ها و دریاها و در مناطقی که نی وجود دارد ، اغلب خانه ها با حصیر ساخته می شود و افراد تنگ دست در این سرپناه ها زندگی می کنند . بر اساس آمار رسمی سال 1355 ، در بندر عباس 68/60 در صد خانه ی خشتی و 13/17 در صد حصیری و در بندر لنگه 90 در صد خانه ها سنگی و 10 در صد حصیری بوده اند . در بندر بوشهر اکثر خانه های سنتی با سنگ های رسوبی دریا احداث شده اند و سنگ های رسوبی و مرجانی دریا مصالح عمده دیوارهای ابنیه ی سنتی را تشکیل می دهد

 نواحی کوهستانی و مرتفع فلات:

ويژگي هاي اقليم سرد

· شرايط اقليمي و خصوصيات آب و هوايي:

كليات آب و هوايي اين منطقه به شرح زير مي باشد :

· سرماي شديد در زمستان و هواي معتدل در تابستان

· اختلاف بسيار زياد درجه حرارت هوا بين دماي شب وروز

· بارش برف سنگين

· رطوبت كم هوا

ميانگين دماي هوا در گرم ترين ماه سال در اين اقليم بيش از 10 درجه سانتي

گراد و متوسط دماي هوا در سردترين ماه سال كمتر از 3- درجه سانتي گراد مي

باشد .

فرم بنا

ساختمان هاي درون گرا با حياط مركزي:

بناهاي سنتي در اقليم سرد مانند نواحي مركزي فلات ايران داراي حياط مركزي بوده و ساير قسمت ها دورتادور اين حياط چيده مي شوند . اتاق هاي واقع در سمت شمال حياط بزرگتر از ساير قسمت ها و تالار يا اتاق اصلي نشيمن خانه نيز در اين سمت حياط واقع شده است تا از تابش مستقيم و حرارت آفتاب در فصل سرد زمستان استفاده كنند . جبهه جنوبي ساختمان به دليل كوتاه و معتدل بودن فصل تابستان كمتر به كار گرفته مي شود . لذا اتاق هاي جنوبي و اتاق هاي شرقي و غربي – در صورت وجود – به عنوان انباري يا فضاهاي خدماتي همچون اتاق خدمه يا سرويس هاي بهداشتي كاربرد دارند .

برخلاف مناطق معتدل و مرطوب سواحل جنوبي درياي خزر ، خانه هاي اين مناطق ، اغلب داراي زير زميني با سقف كوتاه در پائين زمستان نشين هستند كه به علت خنكي هواي آن ، در تابستان براي سكونت و آسايش ساكنان خانه به كار مي رود .

استفاده از ايوان و حياط كوچك د ر بنا:

از آنجايي كه در بيشتر روزهاي سال در مناطق كوهستاني سرد ويا بسيار سرد است اكثر فعاليت هاي روزمره در اتاق ها انجام مي پذيرد . لذا ابعاد حياط ها در اين مناطق قدري كوچكتر از نواحي فلات مركزي ايران است .

ساختمان ها در اين اقليم داراي ايوان اند ولي عمق آنها نسبت به ايوان هاي مناطق جنوبي كشور به مراتب كمتر مي باشد و همانند ايوان هاي منطقه خزر ، كاربرد نشيمن ندارند و صرفا جهت حفظ ورودي ها ي بنا از برف و باران استفاده مي شوند .

نكته ديگر پائين بودن كف حياط بناهاي اقليم سرد به اندازه 1 تا 1.5 متر از سطح پياده روهااست تا بتوان آب جاري در نهر ها و جويها را بر باغچه حياط يا آب انبار واقع در زير زمين سوار نمود و از سوي ديگر ، زمين مانند عايق حرارتي اطراف بنا را احاطه كرده ، مانع از تبادل حرارتي بين بنا و محيط پيرامون آن و باعث حفظ حرارت درون ساختمان مي شود .

· پلان ، فرم بنا و نحوه قرار گيري آن:

در حوزه اقليمي سرد و كوهستاني ، بناها داراي پلان و بافت متراكم مي باشند . فرم بنا بايد به گونه اي باشد كه سطح تماس آن را با سرماي خارج كمتر نمايد تا حرارت كمتري از درون به بيرون انتقال يابد . لذا از احجامي نظير مكعب يا مكعب مستطيل استفاده مي نمايند تا نسبت سطح خارجي بنا به حجم داخلي آن كاهش يابد و آن را در حداقل ممكن نگه دارد .

ساختمان ها بين 20 درجه به طرف غرب و 45 درجه به سمت شرق و در سايه باد يكديگر و خارج از سايه آفتاب هم ، در محور شمالي – جنوبي مستقر مي شوند .

· اتاق هاي كوچك با ارتفاع كم:

در نواحي سرد و برفي ، بايد از ايجاد اتاق ها و فضاهاي بزرگ داخل بنا اجتناب نمود چرا كه با افزايش سطح تماس آنها با فضاي سرد بيروني ، گرم كردن اين فضاي وسيع مشكل خواهد بود .

بنابراين در اين مناطق سقف اتاق ها را پائين تر از اتاق هاي مشابه در ساير حوزه هاي اقليمي در نظر مي گيرند تا حجم اتاق كاهش يابد و سطح خارجي نسبت به حجم بنا حداقل گردد . ارتفاع كم سقف در تالار ها و اتاق هاي مهم و طاق راسته ها و حجره هاي بازارهاي اين مناطق نيز مشهور است .

بازشوهاي كوچك:

در اين مناطق براي جلو گيري از تبادل حرارتي بين داخل و خارج بنا از بازشوهاي كوچك و به تعداد كم استفاده مي كنند . در صورت بزرگ بودن پنجره ها ، استفاده از سايبان الزامي است . بازشوها در ضلع جنوبي براي استفاده هر چه بيشتر از تابش آفتاب ، بزرگتر و كشيده تر انتخاب مي شوند . همچنين از استقرار بازشوها در جهت بادهاي سرد بايد اجتناب نمود . پنجره هاي دو جداره نيز براي رساندن تبادل حرارتي به حداقل ممكن مناسب ترند . در ضمن به منظور جلوگيري از ايجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلي به خارج ساختمان ، ميزان تعويض هواي هواي داخل وتهويه طبيعي را بايد به حداقل ممكن رساند .

در مقايسه با اقليم گرم و خشك ابعاد بازشوها در اين حوزه اقليمي براي استفاده از انرژي حرارتي حاصل از تابش آفتاب افزايش يافته است .

ديوارهاي نسبتا قطور:

قطر زياد ديوارها نيز به نوبه خود از تبادل حرارتي بين فضاي داخلي بنا و محيط بيروني ساختمان جلوگيري مي كند . معيارهاي معماري اقليم سرد و كوهستاني و گرم و خشك تقريبا مشابه است و تنها تفاوت آنها در منابع حرارت دهنده مي باشد كه در اقليم گرم و خشك اين منبع از سمت بيروني بنا و در اقليم سرد از سمت داخل فضا مي باشد . لذا بايد در اين اقليم به كمك مصالح بنايي قطر ديوارها را زياد نمود تا اين جداره بتواند به عنوان منبع ذخيره حرارت داخل بنا عمل نمايد .

ديوارهاي قطور ، گرما و حرارت تابش آفتاب روزانه را در طول شب حفظ و به تعديل دماي داخل ساختمان كمك مي نمايد . در معماري بومي اين مناطق تا حد ممكن تلاش مي شود تا به شكل طبيعي يا يا با استفاده از بخاري و گرماي ناشي از حضور افراد ، پخت وپز يا حضور حيوانات ، بنا را گرم نمود .

     بام هاي مسطح

بام هاي شيب دار در صورت مناسب بودن پوشش آن به مراتب از بام هاي مسطح بهترند چرا كه آب باران را به سهولت از روي بام دور مي كنند . ولي در صورت كاهگلي بودن پوشش بام ، قدرت آن در برابر رطوبت و باران و به ويژه برف بسيار تضعيف خواهد شد . چرا كه آب ناشي از ذوب تدريجي برف وارد سقف كاهگل مي گردد و بنا مرطوب و نم دار مي گردد . به همين دليل به محض بارش برف ، آن را از روي چنين بامي پارو مي كنند و با غلتكي سنگي و كوچك ، بام را دوباره غلتك مي كشند تا پوشش كاهگلي آن مجددا متراكم و سوراخ هاي ايجاد شده در اثر نفوذ آب مسدود گردند .

انتخاب بام هاي مسطح در اقليم سرد مشكلي ايجاد نمي نمايد چرا كه با نگهداري برف بر روي بام ازآن به عنوان عايق حرارتي در مقابل سرماي زياد هواي خارج كه چندين درجه كمتر از درجه حرارت برف است استفاده مي شود و همچنين فضاي زير اسكلت خرپا كه كاربرد انباري دارد ، عايق مناسبي بين فضاي داخل و خارج بنا خواهد بود . لذا دو جداره بودن سقف بنا در اين اقليم براي حفظ گرماي بنا حائز اهميت است .

نوع مصالح:

مصالح مورد استفاده در ابنيه سنتي در مناطق سرد و كوهستاني مانند ساير حوزه هاي اقليمي از مصالح موجود در آن اقليم است. اين مصالح بايد از ظرفيت و مقاومت حرارتي خوبي برخوردار باشند تا گرماي بنا را در فضاي داخلي آن حفظ نمايد .

لذا بدنه اين ابنيه از سنگ ( يا چوب ، ملات كاهگل ، خشت و آجر ) و پوشش سقف و بام از تير هاي چوبي و كاهگل مي باشد . از سنگ و مصالح مقاوم و سنگين براي براي پي سازي بنا استفاده مي كنند

و در برخي نقاط ، كرسي چيني با مصالح سنگين جهت جلو گيري از رطوبت به كار مي رود ،

هر چند ابنيه اين مناطق ، به طور كلي ،بر روي زمين بنا مي شوند .

در اين رابطه مي توان از شهر جوانرود و روستاهاي اطراف آن واقع در منطقه غربي رشته كوه زاگرس و در 95 كيلو متري شمال غرب كرمانشاه نام برد . در اين منطقه ساختمانهاي سنگي ، سيمايي موزون و هماهنگ به كل بافت شهر و همچنين به بافت روستاها داده است . سنگ كه به وفور در اين منطقه كوهستاني وجود دارد و به صورت لاشه و يا قواره در ديوارهاي قطور ساختمان ها به كار مي رود . در اين منطقه اقليمي سرد و نسبتا پر باران ، بام ساختمان ها مسطح و با تير چوبي و كاهگلي پوشيده شده است . هر چند كه بام اغلب ساختمان ها هاي جديد در جوانرود داراي خرپاي چوبي و پوشش شيرواني است

شرايط اقليمي :

شت هاي فلات كه بخش عمده اي از مساحت كشور ما محسوب مي شوند، عمدتاً در نواحي مركزي و شرقي مملكت قرار دارند. دو منطقه دشت كوير و كوير لوت، در مركز ايران واقع شده اند كه به طور كلي لم يزرع و يا با بارندگي بسيار اندك مي باشند. اين دو كوير، قريب يك هفتم مساحت ايران را شامل مي شوند.

نواحي حاشيه كويري و كوهپايه اي، داراي آب و هواي معتدل تر با بارندگي بيشتر مي باشند؛ ولي به هر تقدير، اقليم اين نواحي نيز گرم و خشك است.

خصوصيات كلي شرايط اقليمي دشت هاي فلات به قرار زير است:

- آب و هواي گرم وخشك در تابستان و سرد و خشك در زمستان

- بارندگي بسيار اندك

- رطوبت هواي بسيار كم

- پوشش بسيار كم گياهي

- اختلاف زياد درجه حرارت بين شب و روز

- در نواحي كويري و حاشيه كويري، باد هاي توام با گرد و غبار

به دليل رطوبت كم و دوري از دريا، اختلاف درجه حرارت هوا در طي شبانه روز، زياد است. به تغييرات روزانه حرارت كه در ستون نوسان روزانه دما در جدول 1 براي شهر هاي مناطق گرم و خشك آمده، توجه كنيد.

بايد اضافه نمود كه كمبود آب جهت كشاورزي و مصرف روزانه اهالي، به علاوه، باد هاي شديد كويري كه با شدت، شن و خاك كوير را در سطح مناطق زيستي پخش مي كنند، محيط چندان مطلوبي را جهت سكونت انسان، ايجاد نمي كند. همچنين در منطقه، درخت و در نتيجه چوب كمياب است و نمي توان به راحتي سقف و سرپناه ايجاد نمود.

ولي با توجه به مشكلات اقليمي فوق، معماري سنتي ما در اثر تجربه چند هزار ساله، راه حل هاي منطقي اي براي يك زندگي دلپذير در اين مناطق فراهم نموده است.

- بافت شهري :

شكل پذيري بافت شهري و روستايي و تطبيق شرايط زندگي با عوامل طبيعي و همچنين استفاده از اين عوامل در شرايط بسيار نامساعد آب و هوايي در اين مناطق، قابل توجه است. به جرات مي توان بيان نمود كه يكي از دستآورد هاي بسيار مهم معماري سنتي ما در همين تطبيق و فراهم نمودن محيط مناسب زندگي در اين مناطق خشك و بي آب و علف است

كليات بافت شهري و روستاي به قرار ذيل است:

- بافت شهري و روستايي بسيار متراكم

- فضاي شهري كاملاً محصور

- كوچه هاي باريك و نامنظم و بعضاً پوشيده با طاق

- ساختمان هاي متصل به هم

- استقرار مجموعه هاي زيستي بر اساس جهت آفتاب و باد

روستا ها و شهر هاي سنتي مناطق گرم و خشك ايران را مي توان به بوته هاي كاكتوس و يا گياهان صحرايي تشبيه نمود. اين گياهان، پوسته اي ضخيم و بسيار مقاوم به دور خود دارند و در تحت اين شرايط است كه مي توانند محيطي مناسب براي انتقال شيره گياهي و رشد و نمو در درون گياه به وجود آورند.

به طور كلي، تمامي فضا هاي زيستي اين مناطق، اعم از فضا هاي شهري، معابر، حياط ها و ساختمان ها، در مقابل عوامل جوي، خصوصاً باد نامطلوب، كاملاً محافظت شده اند و استفاده از باد مطلوب و تابش آفتاب با تمهيدات خاصي كه در دنباله اين مقاله توضيح داده خواهد شد، صورت مي گيرد.

بافت شهري در اين نواحي، به هم فشرده و ابنيه، متصل به هم هستند. كوچه ها، باريك و با ديوار هاي نسبتاً بلند و در مسير يك خط شكسته امتداد دارند. اصولاً هيچ فضاي شهري غير محصور در اين مناطق وجود ندارند؛ زيرا محافظت از فضاي غير محصور در مقابل شرايط نامساعد اقليمي ممكن نيست. يكي از دلايل باريكي كوچه ها كه گاه فقط براي عبور دو نفر از كنار هم كافي است، براي فراهم نمودن شرايط اقليمي بهتر در فضاي معابر است. وجود ديوار هاي بلند در كنار معابر، در ايجاد سايه در مقابل تابش آفتاب و همچنين حفاظت معابر در مقابل باد هاي كويري، تاثير بسزايي دارند. بايد متذكر شد كه پيچ در پيچ بودن كوچه ها، از نظر زيست اقليمي، يك مزيت در مناطق گرم و خشك و كويري محسوب مي شود، زيرا در مسير هاي مستقيم و عريض، باد هاي كويري مي توانند به سرعت جريان داشته باشند و باعث اختلال در زندگي روزمره شوند.

متاسفانه در رابطه با مسايل اقليمي، بسياري از درس هاي معماري و شهرسازي گذشته ما جهت طراحي شهر ها و ساختمان هاي جديد فراموش شده و در فصول گرم، بجز در اطاق هاي بسته و زير كولر هاي برقي، در ساير قسمت هاي اين شهر هاي مدرن، شرايط آسايش براي انسان، فراهم نمي باشد

فرم بنا :

كليات فرم بنا در اين مناطق به قرار ذيل است:

- كليه بنا ها به صورت كاملاً درون گرا و محصور

- كليه بنا ها بجز حمام ها داراي حياط مركزي و اغلب آنها داراي زيرزمين، ايوان و بادگير

- كف ابنيه و خصوصاً حياط، پايين تر از سطح معابر

- ارتفاع اطاق ها نسبتاً زياد

- طاق ها غالبا قوسي و گنبدي

- ديوار ها نسبتاً قطور

همانگونه كه فضا هاي شهري، محصور و در مقابل شرايط نامساعد طبيعي كاملاً محافظت شده اند، ساختمان ها و حياط آنها نيز داراي يك حصار بسته و يك محيط زيست اقليمي كنترل شده مي باشند. اين مطلب در مورد كليه ساختمان هاي در اين مناطق، اعم از تجاري، مذهبي، خدماتي و مسكوني صدق مي كند.

چنانچه ذكر شده، نوسان درجه حرارت در منطقه، بسيار زياد و ميزان رطوبت هوا، كمتر از حد آسايش انسان است. همچنين تابش آفتاب و حرارت آن در تابستان، محيطي گرم و سوزان ايجاد مي كند و باد هاي پر گرد و غبار كويري كه در بسياري از روز هاي سال در جريان است، مخل آسايش مي باشد. لذا، ايجاد يك حياط مركزي در وسط ساختمان و تعبيه حوض آب و احداث باغچه، باعث افزايش رطوبت در فضاي زيستي شده و ديوار هاي خشتي و آجري اي كه به لحاظ تحمل بار سنگين طاق هاي قوسي و گنبدي، با ضخامت نسبتاً زياد ساخته مي شوند، مانند يك خازن حرارتي، نوسان درجه حرارت در طي شبانه روز را كاهش مي دهند. و بالاخره، با قرار دادن كليه بازشو ها رو به فضاي نسبتاً مرطوب و معتدل حياط و مسدود نمودن جداره خارجي ساختمان، بجز در ورودي، ارتباط فضاي زيست داخل با فضاي خارج تا حد امكان قطع شده و يك اقليم كوچك و مناسب براي آسايش انسان در اقليم گرم و خشك منطقه احداث شده است.

تطبيق شيوه هاي زندگي با شرايط اقليمي، از خصوصيات بسيار مهم اين نواحي است. نمونه بارز آن را در خانه هاي درونگراي اين مناطق كه به خانه هاي چهار فصل موسوم است مي توان مشاهده نمود. اطاق هاي اطراف حياط اين ساختمان ها بنا بر فصل معين سال، مورد استفاده قرار مي گيرند. نحوه انجام اين كار بدين طريق است كه در سمت شمالي حياط كه آفتاب مايل زمستان به آن مي تابد و از گرماي بيشتري برخوردار است، قسمت زمستان نشين مي باشد كه به «پناه» معروف است و اغلب فعاليت هاي روزمره اهل خانه در اين سمت ساختمان انجام مي شود. در تابستان، عكس اين عمل صورت مي گيرد و اطاق هاي سمت جنوب حياط كه در سايه قرار دارند و خنك تر هستند، محل سكونت افراد خانواده مي باشد. اين قسمت را «نسار» به معني سايه گير و خنك مي گويند و غالباً سرداب يا زيرزمين در اين قسمت مي باشد. در فصول گرم، دماي سرداب به علت اينكه در زير زمين است، از دماي ساير قسمت ها كمتر مي باشد؛ به نحوي كه در خانه بروجردي ها در ساعت 11:30 صبح روز سوم مهر ماه، درجه حرارت هوا در كوچه 36 درجه، در حياط 32 درجه و در سرداب 24 درجه سانتي گراد بوده است.

در مواقعي كه دماي هوا بسيار زياد بوده، اهل خانه به سرداب رفته و از هواي خنك تر آن استفاده مي كردند.

در بعضي از خانه ها كه شاخه هاي مسير قنات از زير آن رد مي شده، از سرداب راهي به قنات جهت دسترسي به آن وجود داشته و گاهي نيز آب قنات از يك طرف وارد حوض كوچكي مي شده و از طرف ديگر آن خارج مي شده كه به محل آن اطاق، حوضخانه مي گفته اند. وجود حوض آب و مجاري ورودي بادگير، باعث افزايش رطوبت و برودت در اين فضا مي شده است.

معمولاً ارتفاع قسمت تابستان نشين در اين خانه ها زياد است (شكل 8) تا هواي گرم به بالا صعود كرده و هواي خنك تر در سطح پايين اطاق، جايگزين شود. بادگير ها و هواكش ها نيز غالباً در سمت جنوبي ساختمان قرار دارند تا تهويه هوا بهتر صورت گيرد. بادگير هاي هشت طرفه خانه بروجردي ها به اطاق اصلي خانه كه همان تالار در طبقه همكف است و سرداب زير آن در قسمت تابستان نشين، راه دارد و حفره هاي روي گنبد تالار، از سمت جريان باد، عملكرد بادگير و از سمت مخالف آن، عملكرد هواكش را دارند كه خود به آسايش ساكنين خانه در فصول گرم كاشان، كمك موثرتري مي كرده است.

تالار قسمت تابستان نشين خانه هاي سنتي يزد، مانند خانه لاري ها و خانه رسوليان، از سمت رو به حياط، كاملاً باز است و در اين خانه ها، مجراي ورودي بادگير، يا در عقب تالار و يا در سمت دو ضلع مجاور آن قرار دارد.

در كنج ها و قسمت هايي از خانه كه ارتباط مستقيم با حياط ندارد و در نتيجه نور و تهويه در آنجا كم است، آشپزخانه و انبار قرار دارد. سوخت مورد استفاده جهت پخت و پز، هيزم و تاپاله  بوده است. جهت تهويه هوا در آشپزخانه، سقف اين فضا غالباً بسيار بلند بوده و يك منفذ دايره اي شكل به قطر حدود نيم متر در بالاي گنبد و يا طاق آشپزخانه قرار داشته است. نور مورد نياز آشپزخانه نيز از همين منفذ يا منفذ هاي سقفي تامين مي شده است.

وجود حوض آب و گياهان در داخل حياط، كمبود رطوبت هوا را جبران مي كند و علاوه بر ايجاد سايه، لطافت هوا را نيز افزايش مي دهد. كليه بازشو ها و ورودي اطاق ها، به حياط و يا به فضاي منتهي به آن باز مي شوند و حياط به عنوان فضاي ارتباطي بين كليه قسمت هاي خانه مي باشد. تقريباً هيچ پنجره اي به بيرون خانه باز نمي شود و تنها بازشويي كه با بيرون ارتباط دارد، در ورودي است كه از طريق هشتي و دالان نسبتاً بلند به حياط مرتبط مي شود.

در اغلب خانه ها، يك تخت چوبي بزرگ در حياط وجود داشته است. در تابستان، اهل خانه در هنگام عصر و غروب، باغچه ها را آب مي دادند و حياط را آبپاشي مي كردند و فعاليت هاي مختلف، مانند دور هم نشستن، غذا خوردن يا خياطي كردن و كار هاي ديگر، روي اين تخت انجام مي شده است. در اين موقع اهل خانه غالباً، اوقات خود را در حياط و فضاي متعادل و خنك آن سپري مي كردند. در شب هنگام نيز بر روي تخت در حياط مي خوابيدند. البته در بعضي از مواقع در روي پشت بام كه در طي شب و خصوصاً هنگام سحر، خنك تر از ساير قسمت ها است، مي خوابيدند.

 نوع مصالح :

مصالح مورد استفاده در اين منطقه، عمدتاً گل، خشت و آجر است. اين نوع مصالح در منطقه به وفور يافت مي شوند، تهيه آنها ارزان است و سابقه ديرينه كاربرد در اين نواحي را دارند. از نظر اقليمي نيز عملكرد خوبي دارند؛ زيرا در طي روز دير گرم مي شوند و شب هنگام دير حرارت را پس مي دهند، كه باعث تعديل نوسان حرارت در طي شبانه روز در ساختمان مي شود

از لحاظ عملكرد اقليمي، مي توان دو حياط، يكي در خانه هاي مدرن و ديگري در ابنيه سنتي منطقه را مقايسه نمود. در حياط خانه هاي امروزي، معمولاً از موزاييك، آسفالت و نرده ها و در هاي آهني استفاده مي شود. اين نوع مصالح، به سرعت حرارت آفتاب را به خود جذب مي كنند و در روز هاي گرم تابستان، هنگام بعد از ظهر، راه رفتن با پاي برهنه روي كف اين حياط و يا دست زدن به نرده ها و در هاي فلزي ممكن نمي باشد؛ در صورتيكه در حياط ابنيه سنتي كه با آجر فرش شده، دماي هوا بر روي سطح آجر بسيار كمتر از آسفالت و يا موزاييك است و در شب هنگام نيز كه هوا سرد مي شود، اين آجر ها هنوز حرارت را در خود حفظ كرده اند و فضاي حياط، زود سرد نمي شود.

در اين منطقه، از چوب جهت در و پنجره و گاهي، ستون ايوان ها و تير افقي در داخل سقف استفاده مي شود. سنگ نيز عمدتاً براي پي و كرسي چيني به كار مي رود.

بادگیر

در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران ساخته شده ، که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند.

در اقلیم گرم و مرطوب جنوب ؛ شهرهایی مانند بند عباس ، بندر لنگه، قشم و بوشهر

اقلیم گرم خشک و نواحی مرکزی؛ شهرهای مانند کرمان ، نائین ، یزد ، طبس ، کاشان ، سمنان ، اصفهان و نواحی جنوبی شهر تهران

عملکرد بادگیر

باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق های اصلی ساختمان ، آب انبار و یا سرداب هدایت می کند . بعضی از بادگیرها از طریق جابه جائی هوا داخل بنا را خنک می کنند و بعضی هم از طریق جابه جایی هوا و هم از طریق تبخیر داخل بنا را خنک می کنند .

 شهر یزد به شهر بادگیرها معروف است

مسجد قدیمی اردکان و مسجد جامع فیروزآباد در استان یزد ؛ دریچه ی بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد ؛ در نتیجه باد مطلوب وارد شده و باعث تهویه و خنکی می شود.بادگیر ها در این شهرمرتفع و 4 طرفه و 8 طرفه هستند . اما در میبد در 50 کیلو متر ی غرب شهر یزد بادگیرها کوتاه و یک طرفه اند.

بادگیر باغ دولت آباد شهر یزد از روش های تقویت عملکرد خنک سازی بادگیر و استفاده ازبرودت تبخیری است .

در شهر بم بادگیری وجود دارد که از ساختمان حدود 50 متر فاصله دارد و با یک کانال زیر زمینی مرتبط است و در بالای این کانال یک باغچه قرار دارد

تفاوت بادگیرها در مناطق گرم و مرطوب و گرم و خشک

بادگیرهای جنوب فقط از طریق جابه جائی هوا ی داخل ساختمان باعث کاهش دما می شوند ولی در مناطق گرم و خشک ، هم از طریق جابه جائی هوا و هم از طریق تبخیر آب سبب خنک شدن هوا می شوند.

شهرهایی مانندگناباد در استان خراسا ن که باد مطلوب دارای گرد و غبار است ؛ فضای خاکریز در زیر بادگیر ایجاد می کنند

یکی دیگر از خصوصیات بادگیر ، اثر دود کش آن است .

بهترین نمونه ی بادگیر در جنوب کشور در بندر لنگه و بندر کنگ می باشد .

بادگیرهای حجیم چهار طرفه بخشی مهم از سیمای بندر قدیمی لافت در جزیره ی قشم است . بادگیرهای حجیم چهار طرفه در بندر تاریخی کنگ در ساحل خلیج فارس.

چوب بست ها در بادگیر ها :

اغلب بادگیر ها دارای چوب بست هایی هستند ، که دو طرف دهانه بادگیر را به هم متصل می کنند و انتهای این چوب بست ها از بدنه بادگیر بیرون می باشد . این چوب بست ها جهت افزایش استحکام و مقاومت بادگیر در مقابل فشار باد است و به صورت کششی کار می کنند و نمی گذارند که پره های داخلی و بدنه باذگیر از یکدیگر جدا شوند و علت این که انتهای این چوب بست ها را نمی برند این است که در زمان تععمیر و مرمت بادگیر ، داربست ها را به این چوب بستها متصل می کنند .

شبستان وشوادان

همان زیر زمین یا سرداب است . به جز در کناره ی دریای خزر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان ، اغلب خانه های قدیمی کشور دارای زیر زمین بوده اند.

دارای اتاق هایی بودند که سقف آن حدود یک متر از سطح دریا بالاتر بوده،برای تأ مین روشنایی و تهویه ی اتاق های شبستان از طریق پنجره های بین حیاط و شبستان؛ ومابقی شبستان در زیر زمین قرار ذاشته است .

نمومه ی بسیار جالبی از این زیر زمین ها در منطقه گرم و نیمه مرطوب دزفول ، شوشتر و روستاهای اطراف این دو شهر وجود دارد.

یخچال:

یخچال چاله ای برای نگهداری و حفظ یخ بوده است . یخ در چله زمستان و در ماههای سرد سال تهیه می شده و در طی فصول گرم ، یخ ذخیره شده تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار می گرفته است .

در یک محوطه گودال عمیقی رو به شمال حفر می کنند و در مقابل آن حوضچه های مربع شکلی 16 تا 20 شست ( به عمق 40 تا 50 سانت ) به مانند تشتکی فراهم می آوردند . آنگاه شامگاهان اینها را از آب ملال ساخته و هنگامی که صبحگاهان کاملا منجمد می گردد ، آنرا با رنده ی باغبانی یا شن شکن می شکنند و قطعه قطعه می کنند و تمام قطعات را در گودال روی هم انبار می نمایند و آنرا در آنجا به قدر مقدور به قطعات کوچکتر مبدل می کنند ، چون هر اندازه که یخ بیشتر خرد شود ، بهتر منجمد می گردد.

آب مورد نیاز یخچال ها از طریق آب نهرها و یا قنات ها تهیه می شده است .

میزان یخ زدن آب بستگی به دمای هوا و یا ابری بودن آسمان داشته است .

سه نوع یخچال در ایران متداول بوده است

یخچال گنبدی

یخچال بدون طاق

یخچال زیر زمینی

که دو نوع اول مربوط به مناطق گرم و خشک می باشد

یخچال گنبدی

بر فراز چال یا مخزن یخ آنها یک گنبد بزرگ خشتی ساخته می شده ؛ در حاشیه ی کویر مرکزی و نواحی شمال شرقی کشور احداث می شده است . این یخچال ها دارای یک چال بزرگ مخروطی شکل بوده اند ؛ در پایین چال یک راه آب بوده و آبی که از یخ ها ذوب می شده ، از طریق آن به چاه منتقل می شده است . ضخامت پوسته ی گنبد از پایین به بالا کاهش می یافته است .

معمولا در سمت شمالی گنبد ، دیوار سایه انداز قرار داشته است و در سمت شمال این دیوار محل یخ بند بوده است .

یخچال ها اغلب دو در داشته اند در شمالی که در زمستان و در جنوبی که در تابستان استفاده می شده است .

ارتفاع بسیار بلند یخچال که در بعضی از شهرها از بلندترین یا یکی از بلند ترین ساختمان های شهر بوده است ؛ به این علت است که چون در تابستان تابش آفتاب درون یخچال را گرم می کند ، گرما در ارتفاع بالاتری قرار گیرد و سطوح پائین تر خنک باشد .

این یخچال ها در شهر های کرمان ، کاشان ، نائین ، زواره ، ابرقو میبد ، شاهرود ، دامغان ، بم ، سیرجان ، قو چان و تعدادی در روستاهای شمالی دشت کویر در حال حاظر باقی مانده اند

یخچال بدون طاق

این نوع یخچالها که بدون طاق بوده ، در اصفهان استفاده می شده اند . دارای دیواری به ارتفاع چهار تا ÷نج متر و به طول 12 متر بوده است ، در سمت شمالی این دیوار یک استخر به عمق 5 الی 6 متر و طول و عرض 12 در 5 متر می ساختند . یخ را در طی شب تهیه می کردند و در هنگام سحر ، آنرا به داخل استخر انتقال می دادند .

در مناطق جنوبی کشور که دمای هوا به ندرت به زیر صفر درجه می رسد ، یخچال وجود نداشته است .

آب انبار و برکه :

به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده ای از کشور ایران در بیش از شش ماه از سال و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه ها و عدم امکان دسترسی به آب ، تمهیداتی شده ؛ از جمله احداث بند ، قنات و آب انبار می باشد .

آب انبار برای ذخیره ی آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ی ایام سال می باشد .

در شهرهای گرم و خشک آب انبار از ابنیه ی مهم شهری بوده است و بنای آن با بادگیرهای بلند و گنبدهای حجیم از فواصل دور در سیمای شهر خودنمایی می کرده است .

آب انبار های مهم دارای سردرهای ورودی بسیار زیبا بوده اند . این آب انبارها شامل یک مخزن (خزینه یا تنوره ) بزگ بوده که روی این مخزن را باطاق قوسی و یا گنبدی می پوشاندند ؛ که غالبا یک یا دو راه پله برای برداشت آب داشته اند .

تهویه از طریق بادگیرها ، اغلب دو یا چهار و یا شش بادگیر داشتند .

در سواحل جنوبی کشور نوع دیگری آب انبار که در آن منطقه به نام آبگیر و برکه نیز خوانده می شود ، وجود دارد که اگرچه مخزن آن در درون زمین واقع است ولی محفظه بالای مخزن آن محصور نمی باشد و اهالی از طریق بازشوهای اطراف مستقیما به داخل آن می روند و آب را برداشت می کنند . آب این برکه ها عمدتا از طریق جمع آوری آب باران از روی سطح زمین تامین می شود

در این مناطق اگرچه هوا مرطوب است ، ولی به دلیل میزان بسیار اندک بارندگی و شوری آبهای زیرزمینی ، وجود این برکه ها امری ضروری بوده و در اغلب موارد تنها امکان دسترسی به آب شیرین می باشد

بازار

بازار به عنوان شریان اصلی و مسیر عبور و مرور بوده است ، مسیر بازار معمولا از دروازه ی اصلی شهر شروع شده و به مرکز شهر ختم می شود ، و گاهی هم ادامه بازار به دروازه دیگر شهر می رسد . (شهر هرات در دوره ی تیموریان و صفویه )

بازارها اکثرا در مجاور ارگ حکومتی ، مسجد جامع و میدان اصلی شهر قرار دارند و دارای ساختمان های جنبی بسیاری هستند مانند سرا ،تیمچه ، مسجد ، مدرسه ، آب انبار، حمام و ...

هیچ بنا یا مجموعه ای در ایران ، در طول دوره ی شهر نشینی نتوانسته است این گوناگونی و فراهم آوردن فعالیت های مختلف شهری را در یک مکان جمع کند . در واقع بازار نبض شهر است ، مکانی در ارتباط مستقیم با تمامی ارگان های فرهنگی ،سیاسی و خدماتی شهر می باشد و تبلور کلیه ی فعالیت های شهری در آن نمایش پیدا می کند .

بازار در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان

در این مناطق فراهم نمودن شرایط آسایش در بازار مستلزم ممانعت از تابش آفتاب گرم و و سوزان و همچنین تسهیل جریان هوا در بازار است ؛ به همین دلیل بازارها در این مناطق دارای سایبانی مرتفع معمولا از جنس حصیر یا پارچه و یا مانند بعضی از بازارهای قدیم بوشهر ، بندر لنگه و خرمشهر از سایه بان های تیرچوبی و مصالح بنایی استاده گردیده است .طول راسته های بازار کم و حداکثر از چند متر تجاوز نمی کند < بازار ها فاقد زیر زمین هستند .

از جمله بنادر مهم و مرکز مهم تجاری در اوایل دوره حکومت اسلامی شهر بندری سیراف در ساحل خلیج فارس بوده است

از دیگر مراکز عمدهی تجاری در خلیج فارس ، جزیره ی کیش بوده است ؛ در این جزیره اثری از بازارهای قدیمی باقی نمانده است ولی بومیان جزیره از روی مدل قدیم بازار ، یک بازار جدید با پلان صلیبی شکل و با مصالح بتنی در کنار ساحل خلیج ساخته اند دارای طاق های مرتفع بتنی و و جهت تهویه ی هوا و تأمین نور، یک فاصله ی 75 سانتی متری بین طاق راسته و بام حجره ها وجود دارد . 

بازار در دشت های فلات

اکثر راسته های بازار دارای طاق با مصالح بنایی هستند؛ به دلیل گرمای هوا و تابش آفتاب طاق ها بلند و عرض راسته ها زیاد و منفذهای بالای طاق بزرگ هستند و گاهی بازشوهایی در زیر طاق قرار دارد .مانند بازار وکیل شیراز و قیصریه ی ابراهیم خان.

 طاق بازار

جلوی تابش گرم آفتاب را در تابستان می گیرد و در زمستان به تعادل دمای بازار کمک می کند

ورود گرد و غبار و بادهای کویری را می گیرذ

جلوی اصوات مزاحم مانند ترافیک شهری و کارگاههای صنعتی را نیز تا حدودی می گیرد

ارتفاع طاق راستها و مصالح مورد استفاده در سنگ فرش و آجرکاری و تزئینات طاق و دیوار و همچنین در حجره ها به اهمیت تجاری و اقتصادی هر راسته بستگی دارد .

در قسمت هایی که راسته بازار در مقابل مکانی به خصوص قرار می گیرد مانند مدسه ، مسجد و ... ویا در چهار سوقها و ورودی بازارها جهت پوشاندن طاق در این قسمت ها اغلب گنبدی مرتفع احداث می کنن

مسجد

از مساجدی که در طی سده های اول هجری در ایران بنا شد، می توان از مسجد جامع فهرج ، مسجد تاریخانه در دامغان ، مسجد جمعه اصفهان ، مسجد جامع شوشتر ، مسجد بزرگ سیراف ، مسجد جامع نائین نام که پلان این مساجد شبیه پلان مساجد ساخته شده در قرون اولیه ی اسلام بالاخص مسجد نبی در مدینه و مسجد ابن تولون در قاهره و به شکل شبستانی بوده اند .

طرح مساجد اولیه در ایران شامل یک حیاط مرکزی و شبستانی در سمت قبله و یک رواق سرتاسری در سه ضلع دیگر حیاط می باشد که غالبا با ستون های آجری و طاقهای قوسی بنا شده اند .

مسجد جامع زواره

دارای حیاط مرکزی با چهار ایوان در اطراف آن است ، در جبهه ی جنوبی حیاط ، گنبدی مانند چهار طاقی های ساسانی بر روی محراب و محوطه اصلی مسجد زده شده است

مسجد در سواحل جوبی کشور

یکی از قدیمی ترین آثار به جای مانده در سواحل جنوبی کشور مسجد بزرگ سیراف است که به صورت شبستانی و به سبک عربی می باشد . لذا از لحاظ اقلیمی این مسجد می توانست برای این بندر مناسب باشد .

بازشوهایی در اطراف بدنه ی خارجی ساختمان وجود داشته تا کوران شبانه روزی بین ساحل و خشکی به وجود آید در داخل صحن آن یک آب انبار و یک چاه وجود داشته است.

نکاتی که در غالب مساجد این سواحل جهت تأمین شرایط آسایش انسان رعایت می شد:

احداث سقف های مرتفع جهت سعود و جابه جائی هوای گرم به بالا

تعبیه ی بازشوهایی در اطراف بدنه ی خارجی ساختمان به منظور استفاده از کوران دو طرفه ی هوا

قرار دادن ایوان ها ی عریض، طویل و مرتفع در سمت ورودی به شبستان اصلی ویا در سه ویا حتی چهار طرف شبستان

استفاده از رنگ های روشن ؛خصوصا سفید برای انعکاس نور و حرارت آفتاب و کاهش نفوذ گرما به داخل مسجد

عدم احداث زیر زمین به خاطر هوای مرطوب و سنگین که به داخل فضای زیر زمین نفوذ کرده و به صورت راکد باقی می ماند . همچنین بالا بودن سطح آبها زیر زمینی و نمناک بودن دیوارهای زیرزمین که درای رابطه مزید علت است .

مصالح مورد استفاده سنگ ، خشت و آجر می باشد که از لحاظ اقلیمی مناسب نیستند و برای سقف از تیر چوبی و کاهگل و گاهی از طاق و گنبد آجری استفاده می شود .

مسجد در دشت های فلات

خصوصیات کلی مساجد در این مناطق :

بارزترین مشخصه ی کالبدی مساجد دشت های فلات ایران ؛ حیات مرکزی است ، که وجود حوض آب و آب پاشی صحن حیاط مسجد در تعدیل شرایط اقلیمی داخل مسجد مؤثر است

بدنه ی ای گونه مساجد ، مانند قطعه ای از بافت کل شهر با ساختمان های مجاور خود کاملا تلفیق شده است .

مصالح عمده برای مساجد خشت و آجر بوده ؛ و در صورت دسترسی به سنگ ، از آن برای ساختمان مسجد و خصوصا پایه های آن استفاده می شده است .

ارتفاع مساجد ، خصوصا گنبدخانه زیاد بود و مرتفع ترین ساختمان شهرهای سنتی ایران بوده اند .

دارای شبستانی زمستانی ، با فضای محصور و ارتفاع نسبتا کم جهت اجرای مراسم مذهبی بوده اند.

بعضی مساجد دارای یک زیر زمین کوچک «مسجد جامع یزد» و یا یک زیر زمین بزرگ و سرتاسری « مسجد جامع نائین » و « مسجد آقابزرگ کاشان » بودند  .

 زواره :

پيشينه زواره را كه «ريگستان» نيز ناميده مي شود، مي توان تا زمان ساسانيان دنبال كرد زيرا به طوريكه گفته مي شود اين مكان يا اردستان كه در پانزده كيلومتري آن واقع است، زادگاه انوشيروان بوده است. ... در عهد سلجوقيان، اين محل مانند اردستان، شهر ثروتمندي گرديده و بنا هاي شايان اهميت، از آن دوره باقي مانده است.

شهرك تاريخي زواره در استان اصفهان و در شمال شرقي اردستان واقع است. ارتفاع اين شهرك از سطح دريا، 905 متر است و در عرض جغرافيايي 33.30 درجه قرار دارد. به دليل اينكه زواره در حاشيه دشت مركزي ايران واقع شده، لذا آب و هواي آن گرم و بسيار خشك است؛ به نحوي كه ميانگين بارش ساليانه آن از 103 ميلي متر تجاوز نمي كند و اكثر اين بارندگي نيز از اواسط پاييز تا اواسط بهار مي بارد و در طي شش ماه از سال، هوا گرم و بارندگي و رطوبت هوا بسيار اندك است.

اقتصاد اين شهرك، عمدتاً بر مبناي امور كشاورزي از قبيل كشت گندم و جو و محصول باغات و صنايع دستي است؛ ولي از آنجاكه مقدار ريزش باران ساليانه كم مي باشد، لذا كشاورزي به صورت ديم در اين منطقه وجود ندارد. مزارع زواره در سابق توسط قنات هاي متعدد اطراف شهرك، آبياري مي شده؛ ولي هم اكنون فقط چهار رشته قنات به نام هاي تقي آباد، كهنگ، مهر و گرم هنوز آب دارند و بقيه آب مصرفي از طريق بيست حلقه چاه عميق كه اكثراً در سمت غرب شهرك قرار دارند، تامين مي شود. كشتزار هاي اهالي نيز عمدتاً در سمت غرب و جنوب غرب، در مسير جاده زواره به اردستان قرار دارند.

طراحي شرايط آسايش در مجاور كويري بزرگ و پهناور، كاري بسيار مشكل است و به منظور فراهم نمودن محيط مناسب براي سكونت انسان، شناخت صحيح شرايط اقليمي و حداكثر استفاده از امكانات محيطي و حفاظت از فضا هاي مسكوني در برابر عوامل نامطلوب ضروري است.

در اين شهرك، باد مطلوب در تابستان، كه به نام «باد خراسان» معروف است، از سمت شمال شرق مي وزد. با توجه به نقشه هوايي  مشخص است كه كل بافت شهر، سمت كوچه ها و معابر اصلي و حياط مركزي ساختمان ها، رو به سمت اين باد و پشت به آفتاب گرم بعد از ظهر تابستان و همچنين «تفت باد» كه باد نامطلوب بسيار گرم است، قرار دارد. بدين ترتيب در ايام بحراني سال يعني در فصول گرم، بافت شهر و اجزاء آن در مقابل آفتاب گرم و باد نامطلوب، محافظت شده و از باد مطلوب خراسان، جهت تعديل حرارت در تابستان، استفاده گرديده است. به عبارت ديگر، طراحي شهري و همچنين طراحي معماري، با استفاده از ساده ترين و طبيعي ترين امكانات، در جهت تامين شرايط آسايش انسان، صورت گرفته است.

در زواره، خصوصيات يك شهرك مناطق كويري ايران به بهترين نحو مشهود است و علاوه بر رعايت جهت باد و آفتاب، مسايل ديگر اقليمي نيز رعايت شده است. بافت شهر به صورت متراكم و فضا هاي شهري مانند معابر، ميادين و حسينيه ها، كاملاً محصور مي باشند. كليه ساختمان ها، اعم از مذهبي، تجاري، خدماتي و مسكوني، كاملاً درونگرا بوده و تمامي بازشو ها بجز ورودي، به حياط مركزي باز مي شوند و پوسته خارجي ابنيه، كاملاً بسته مي باشند. مصالح مورد استفاده نيز، مانند ساير روستا ها و شهرك هاي مشابه، از گل، خشت و آجر است و در و پنجره ها، چوبي مي باشند. ضخامت ديوار ها نسبتاً زياد است كه خود علاوه بر تقويت استحكام بنا، باعث تعديل نوسان درجه حرارت در طي شبانه روز مي گردند.

در زواره، طاق ها به صورت گنبدي و قوسي هستند و از چوب جهت پوشش بام، استفاده نگرديده است. سمت جنوبي خانه هاي چهارفصل، يعني همان قسمت تابستان نشين، غالباً مرتفع تر از ساير قسمت هاي خانه مي باشد و اطاق اصلي تابستان نشين در اكثر خانه ها به صورت چهار صفه يا چهار ايواني است و يك چهار طاقي در بالاي آن قرار دارد  كه بخشي از نور و تهويه اطاق را تامين مي كند. در طرفين بعضي از اطاق هاي چهارصفه كه بزرگتر هستند و به نام حوضخانه معروف مي باشند، غالباً يك جفت بادگير كوتاه چهار طرفه وجود دارد و اگر زير حوضخانه، سرداب قرار داشته باشد، بادگير، علاوه بر حوض خانه به سرداب نيز راه دارد.

دزفول و شوشتر

در سمت جنوب غربي رشته كوه زاگرس، آنجا كه سطح ناهموار كوه تمام، و دشت مسطح خوزستان شروع مي شود، از لحاظ آب و هوايي، شرايط خاصي دارد؛ زيرا اين ناحيه از يك طرف پشت به كوه و از طرف ديگر رو به دشت خوزستان و پس از آن خليج فارس دارد. رطوبت خليج بدون مشكل به اين ناحيه مي رسد منتها به لحاظ فاصله نسبتاً زياد حدود 250 كيلومتر، از مقدار رطوبت هوا كاسته مي شود. بدين جهت رطوبت شهر هايي در اين نواحي، مانند دزفول با معدل رطوبت نسبي 59% در ساعت 6:30 صبح، از رطوبت بنادر مجاور خليج فارس مانند آبادان با معدل رطوبت نسبي 63% در ساعت 6:30 صبح، كمتر است ولي به مراتب، بيش از مناطق گرم در فلات مركزي ايران مانند يزد با رطوبت نسبي 43% در ساعت 6:30 صبح، مي باشد. براي اطلاعات بيشتر به اطلاعات آمار وضع جوي مناطق مختلف اقليمي كه در بخش سوم كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان آمده است، مراجعه كنيد.

با توجه به ميزان درجه حرارت و رطوبت نسبي، مي توان اين ناحيه را از لحاظ اقليمي، بين منطقه گرم و خشك مناطق مركزي ايران و گرم و مرطوب سواحل جنوبي كشور، محسوب نمود. در دو شهر باستاني دزفول و شوشتر كه هر دو داراي بافت شهري قديمي اي به مقياس بسيار وسيع مي باشند، ملاحظه مي شود كه اقليم گرم و نيمه مرطوب، باعث ايجاد بافت شهري و فرم ابنيه اي شده كه حالت بينابين با بافت شهري و فرم ابنيه در دو منطقه گرم و خشك و گرم و مرطوب دارد.

همان گونه كه در همين مقاله ذكر شد، در شهر هاي گرم و خشك مانند يزد، نايين و زواره، بافت شهري متراكم، و ابنيه، كاملاً درون گرا مي باشند و كليه بازشو ها به درون ساختمان باز مي شوند. در كوچه هاي مناطق مسكوني اينگونه شهر ها، عابر با نماي ديوار هايي كه بجز يك درب ورودي كوچك، هيچگونه بازشويي به بيرون ندارند و با كاهگل اندود شده اند مواجه مي شود. اغلب، بعد از ورود به خانه مي توان زيبايي آجر و ظرافت هاي معماري ايران را مشاهده نمود ولي در دزفول و شوشتر، آجركاري هاي كم نظير و ريزه كاري هاي بسيار زيبا را در تمامي معابر و در سطح شهر مي توان مشاهده كرد. يكي از دلايل اين مطلب به خاطر حرارت طاقت فرسا و رطوبت نسبتاً زياد هوا در طي حدود نيمي از سال است. جهت مقابله با اين حرارت و رطوبت بيش از حد، تهويه دو طرفه هواي داخل بنا، ضروري است و به همين دليل، ساختمان هاي اين دو شهر، مانند مناطق گرم و مرطوب جنوب كشور، به صورت نيمه درونگرا هستند و بازشو ها بر روي سطوح داخلي و خارجي بنا قرار مي گيرد و هر دو نما از لحاظ اهميت و زيباي، تقريباً يكسان هستند و روي هر دوي آنها، نماسازي انجام مي شود؛ اگرچه مانند خانه هاي سواحل جنوبي، در اينجا نيز نماي داخلي، قدري زيباتر و پركار تر از نماي خارجي است.

بر خلاف ساختمان هاي كرانه جنوبي كشور، در دزفول و شوشتر، طاق ها به صورت گنبدي و قوسي است و مهارت اجرايي و زيبايي طاق ها در اين دو شهر، قابل مقايسه با زيباترين طاق ها در شهر هاي فلات مركزي ايران مي باشد. همچنين در اينجا، قوس هاي بالاي بازشو ها و رواق ها به صورت جناغي هستند؛ يعني مشابه آن چيزي كه در نواحي مركزي ايران مشاهده مي شود. در سواحل جنوبي كشور، اكثر قوس ها به شكل نيمدايره مي باشند كه تحت تاثير شيوه معماري كشور هاي عربي و هند بوده است.

از لحاظ بافت شهري، اكثر خصوصياتي كه در شهر هاي حاشيه كويري وجود دارد، در اينجا نيز ديده مي شود؛ مانند فضا هاي محصور و كوچه هاي باريك و پيچ در پيچ. در اينجا نيز كوچه ها باعث پيوستگي و اتصال فضا هاي شهري مي شوند و با تغييراتي كه در بدنه كوچه يا گذر به وجود مي آيد، خبر از اهميت مكاني آن محل مي دهند. در نقاطي كه گذر به بازارچه محله مي رسد، معمولاً روي آن، چند طاق قرار دارد و در مركز محله، عرض گذر زياد شده و به صورت ميدانگاهي براي تجمع اهل محل درآمده است

اين ساباط ها علاوه بر سايه، باعث ايجاد كوران نيز مي شدند؛ امري كه در مناطق گرم و نيمه مرطوب، ضروري است. همانند اين ساباط ها را مي توان در بافت قديم اكثر شهر ها و روستا هاي مناطق گرم و خشك، گرم و نيمه مرطوب و همچنين سرد و كوهستاني، ديد. ساباط، باعث تعديل درجه حرارت گذر مي شود. در مناطق كوهستاني و سرد، ابعاد ساباط، كوچك ولي در مناطق گرم و خشك و مخصوصاً گرم و مرطوب، ابعاد ساباط، بزرگ مي باشد.