بازار ایرانی

مهندس عارفه زارعی

کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت تاریخی

مطالعه تاریخ شهر نشان می دهد که معیارهای گوناگونی بر رشد شهرهای کهن تاثیرگذار بوده است. از میان مهم ترین معیارها، اقتصاد از نقش به سزایی در توسعه شهرها برخوردار بوده است و حقیقتا حیات یک شهر به شدت وابسته به قدرت اقتصادی آن شهر بوده است.

مطالعه بر شهرهای مهم و تاثیرگذار جهان باستان، موید این واقعیت است که رفاه و قدرت اجتماعی آنها بدون قدرت اقتصادی امکان پذیر نبوده است. اقتصاد به عنوان مشخصه لاینفک حیات بشر، نقشی اساسی نیز در فرآیند رشد شهرهای ایرانی داشته و در میان فضاهای عمومی متفاوت اختصاص یافته به اقتصاد و فعالیت های بازرگانی، بازار  به عنوان یکی از مهم ترین ها در نظر گرفته شده است. بازار در شهرهای سنتی ایران، مکانی برای فعالیت های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مدنی مردم بود. بدین ترتیب جوانب گوناگون بازار پیوسته تاثیر مهمی بر ساختار شهری و منظر آن داشته است.
هدف این گفتار کاوش در گونه شناسی معماری بازار به عنوان یک فضا شهری و تحلیل اثرات متقابل تاریخی میان کیفیات قراردادی، فضایی و اجتماعی آن و همچنین تحلیل استانداردهای طراحی و استخوان بندی شهری و رشد شهرهای گوناگون ایران می باشد.
بازار، یادگار گذشته
طلوع شهر و ظهور شهرنشینی در جهان شرق، سابقه ای بس طولانی دارد و در برخی مناطق به دوران نوسنگی بازمی گردد. آنچه واضح است شکل گیری شهرها نه فقط بر پایه رشد جمعیت، بلکه براساس افزایش تولیدی است که باعث رشد تجارت و انباشت ثروت می باشد. شهرنشینی در ایران همزمان با رشد جمعیت و رشد روستاها، در هزاره چهارم پیش از میلاد، شکل گرفت و از آن به بعد نیز، تجارت، حتی با سرزمین های دور، و رشد اقتصاد، گواه بر آن است.

مشاغل تخصصی و نیاز جوامع اولیه ومعاملات تجاری موجب شد، با گذشت زمان، مکانی خاص برای این منظور تاسیس گردد که در نهایت بازار را شکل داد. بازار به عنوان فضای عمومی سنتی شهرهای ایرانی، همواره بخش بزرگی از فعالیت های بازرگانی زندگی شهر را در خود جای داده است. سپس به صورت بخش جدایی ناپذیر هر شهر برای تبادل کالاهای تجاری از نقاط دور و نزدیک، درآمد. تاریخ بازار و شهرنشینی به هم وابسته اند و در واقع هیچ شهری بدون بازار قابل تصور نیست. واژه «بازار» واژه ای قدیمی پارسی است که که با فرهنگ ایرانی در هم آمیخته است و دارای تاریخ طولانی و کهن دارد. اسناد تاریخی نشانگر آن است که بازار از 3000 سال پیش از میلاد در شهرها و روستاهای ایرانی وجود داشته است. در طول هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد، شهرهای مهم ایران و بین النهرین به شدت وابسته به فعالیت های تجاری بوده اند. کشفیات باستان شناسی، مدارک قابل استناد کافی درباره بازمانده های حوزه های فعالیتی تاجرانِ دوهزار سال پیش را در شوش در اختیار می گذارد. مدارک معتبری موجود است که شهرها و روستاها در تاریخ ذکر شده (هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد) دارای سیاست های منطقه بندی بوده و فعالیت های اقتصادی و بازرگانی در مناطق خاصی از شهر انجام می گرفته است. پس از فتوحات مسلمانان  و شکل گیری خلافت اسلامی، سرزمین های بسیار غنی با نژادهای گوناگون تحت یک فرمانروایی اداره می شدند. پس از آن، دوران جدید و پویای اسلامی آغاز شد. به مجرد شروع این دوران، انگیزه های رشد شهر و هنرهای جدید طراحی شهر، در ترکیب تازه توسعه شهری در ایران، مصر و آناتولی با معنویت اسلام رشد فزاینده ای یافت.\

متخصصان با مطالعه بر مشخصه های شهرهای اسلامی برای ارائه الگوی ایده آل، مقایسه ای میان این شهرها با شهرهای پیش از اسلام و یا شهرهای ساخته شده همزمان با ظهور اسلام داشته اند و به مشخصه هایی اشاره کرده اند که هویت و منحصر به فرد بودن این شهرها را هویدا می سازد. بازار شهرهای اسلامی از بزرگ ترین دستاوردهای تمدن اسلامی است که در شرق کهن، یونان، روم باستان یا اروپای قرون وسطی همتایی ندارد. اسلام در آن زمان بر بخش عظیمی از جهان سلطه یافت و بازار، ویژگی ای مشترک در شهرهای تحت فرمانروایی اسلام شد.

کتایی و اصالت شهر اسلامی در ساختارهای تجاری ای بود که در فضایی فشرده و در ترکیبی یکنواخت و پیوسته در مرکز شهر گردآمده بود. بازار امروزه نیز علیرغم تغییراتی که به ظاهر در ساختار اجتماعی شهریِ شهرها به وقوع پیوسته، همچنان بی همتایی شهرهای اسلامی را به خاطر می آورد. در این راستا اقتصاد و مذهب دو عنصر اساسی شهر اسلامی محسوب میشوند.

این دو عنصر از ابتدای تاسیس بازارهای اسلامی، در توسعه بازار با یکدیگر در تعامل بوده اند و همچنان اساس تفاوت میان عملکرد این نوع بازار و دیگر بازارها به حساب می آیند (مراکز تجاری پر تجمل و مدرن در شهرهای اسلامی و مراکز تجاری ملل غیر اسلامی).

بازارهای شهرهای مختلف از درجات اهمیت متفاوتی برخوردار هستند. شهرهای مجاور با مسیرهای تجاری (مانند راه ابریشم)، بازارهای بزرگتری نیز داشته اند، و شهرهای دور از این راه ها، از بازارهای به نسبت کمرنگ تری برخوردار بوده اند. تبریز، شهر ترک زبان شمال شرق ایران، نمونه ارزنده ای از این نوع شهرهاست. بازار این شهر بخشی از جاده ابریشم، پراهمیت ترین و قدیمی ترین مسیر تجاری تمدن مشرق زمین، بوده است و درنتیجه توانست به عنوان بازاری بین المللی عمل کند. در میان قدیمی ترین و باارزش ترین بازارهای شهرهای ایران، بازار شهرهای زیر از اهمیت بالاتری برخوردار هستند: تبریز، کرمان، اصفهان، شیراز، سبزوار، همدان، کاشان و یزد.
سه دسته بازار در شهرهای ایران قدیم وجود دارد:
أ‌) بازار موقت
ب‌) بازار شهری
ت‌) بازار محلی
بازار موقت فضای معماری خاصی ندارد. در هر مکانی قابلیت سازمان دهی داشته و در واقع به نوعی مکان گردهم آیی تجاری به منظور تبادل کالا (محصولات کشاورزی، صنایع دستی، پارچه و مواد غذایی) بوده که در فواصل زمانی مشخص (هفتگی، ماهانه و ...) و در هر مکانی از شهر یا روستا شکل می گرفته است. معمولا فضایی روباز بوده است. این نوع از بازار به مرور زمان و تغییر شرایط اجتماعی اهمیت خود را از دست داده است.

بازار شهری مکان عمومی شهر بود که فعالیت های تجاری را در کنار فعالیت های اجتماعی و فرهنگی مردم سامان می داد. از لحاظ معماری، بازار شهری، معبری عمومی و سرپوشیده بود که توسط دکان ها و مغازه ها در دو طرف احاطه شده است. از این رو مکانی بود برای خرید، پیاده روی، گفت و گوی اجتماعی و تعاملات فرهنگی مردم. همچنین نقش مهم ترین و اثرگذارترین فضای عمومی شهرها و روستاهای کهن ایران را داشته است. تاکید این گفتار بر جوانب مختلف بازار شهری و تعاملات آن با زندگی شهری و فرهنگ بومی خواهد بود.
بازار محلی گونه کوچک تری از بازار شهری بوده که به منطقه یا محله خاصی از شهر یا روستا اختصاص داشته است. مشخصه های معماری آن مشابه بازار شهری است. بازار محلی دارای تعداد مغازه های کمتر و با اهمیت کمتر می باشد.
نمود اجتماعی - فرهنگی بازار
همان طور که ذکر شد بازار شهری همواره حجم عظیمی از فعالیت های تجاری در شهر یا روستا را در خود جای داده است. علاوه بر این مکانی برای فعالیت های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مدنی مردم بود. بنابراین مهم ترین فضای شهری شهرها و روستاهای ایران در طول تاریخ به حساب می آید. بدون شک بازار معتبرترین و اثرگذارترین مکان زندگی شهری است و در واقع کسبه بازار، جزء عالی مقام ترین افراد جامعه به حساب می آمده اند و بسیاری از بناهای مهم و معتبر چون بناهای حکومتی در مجاورت آن ساخته می شدند.
از لحاظ تاریخی، بازار شهری، قلب شهر ایرانی بوده است. عملا در همه شهرها، بازار، گذر سرپوشیده یا مجموعه ای از گذرها و کوچه هایی است که از دکان های کوچکی که براساس نوع خدمات یا محصول دسته بندی شده اند، تشکیل شده است. بخشی از بازار به مغازه های پارچه و تاجران پوشاک اختصاص دارد و بخشی دیگر متشکل از فرش فروشان و سوداگران آن است؛ و همچنین بخشی دیگر به کارگاه های صنعتگران اشیاء مسی، برنجی و بقیه فلزات، چرم، پنبه، و پشم تعلق دارد. بازار در شهرهای کوچک معادل خیابان باریک، و در شهرهای بزرگ مانند تهران، اصفهان، مشهد، تبریز و شیراز معابری است که حاوی انبارها، رستوران ها، حمام ها، مساجد، مدارس و باغ هایی است در کنار هزاران هزار مغازه .

سیاست منطقه بندی شهرهای کهن ایران، تقسیم عملکردها و حرفه های مختلف بود و بانفوذترین منطقه، بازار (منطقه متعلق به کارکردهای اقتصادی) بود.
بازار ایرانی با پلازا در شهرهای اروپا پیش از انقلاب صنعتی قابل قیاس است چراکه هر دو به منظور فعالیت های عمومی استفاده می شده اند. در شهرهای سنتی ایران بازار مکان فعالیت های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، مدنی مردم بود. در همین راستا، همچنین مشابه فوروم و آگورا در شهرهای یونان و روم باستان می باشد. در تعطیلات و مراسم های خاص، افراد، دیوارها و سقف بازار را با چراغ های رنگی و گل ها تزیین می کردند. این نوع تزیین، نمودی از احساسات عموم بود. در مراسم های عزاداری، پارچه های سیاه، اندوه مردم را نمایش می داد.
شاهراه اصلی بافت شهر، محل تلاقی دو ورودی شهر، توسط بازار تعریف می شد. بازار اولین مکانی بود که هر فردی که برای اولین بار وارد شهر می شد از آن دیدن می کرد. پس، دسترسی از تمام نقاط شهر به آن فراهم بود و اغلب بناهای عمومی و حکومتی شهر در مجاورت بازار ساخته می شدند. عملکرد بازار به عنوان یک گذر شهری، ماهیت اجتماعی خود را تقویت کرده است و توانسته است تعاملات میان طبقات گوناگون جامعه را ارتقا دهد. بنابراین مکان مبادله اخبار و اطلاعات بود.

ویژگی های فضایی و معماری بازار
در زبان معماری، بازار شهری معبری عمومی و سرپوشیده بود که توسط دکان ها و مغازه ها در دو طرف احاطه شده است. از این رو مکانی بود برای خرید، پیاده روی، گفت و گوی اجتماعی و تعاملات فرهنگی مردم. با گذر زمان و پیدایش تغییرات اجتماعی و فرهنگی، از اهمیت آن کاسته شده و مشخصه های معماری و فضایی آن دگرگون شده است.
ماهیت معماری و فضایی بازار عمیقا وابسته به اقلیم، فرهنگ و قدرت اقتصادی شهر بوده است. در همه شهرها، بازار خیابان سرپوشیده یا مجموعه ای از خیابان ها و کوچه هایی است که از دکان های کوچکی که براساس نوع خدمات یا محصول دسته بندی شده اند، تشکیل شده است.
اکثر بازارهای شهری به منظور مقابله با شرایط آب و هوایی نامناسب، سرپوشیده ساخته شده اند. در اقلیم گرم، وجود سقف، سایه را تامین می کند و در اقلیم سرد، خریداران را از گزند باد و باران در امان می دارد. نور طبیعی می تواند از طریق نورگیرها در فضا رسوخ کند و همزمان تهویه طبیعی را نیز تامین می کند. نمای سقف اکثر بازارها مشابه هم است اما تعداد و اندازه منفذهای سقف به سبب شرایط اقلیمی و ملاحظات امنیتی با هم تفاوت دارد. منافذ سقف در اقلیم سرد به نسبت اقلیم گرم، کوچک تر بوده، ارتفاع فضای داخلی مشخصه دیگری بوده که بر حسب نوع اقلیم، تغییر می¬کرده¬است. بازار در اقلیم گرم بلندتر بوده تا تهویه مطبوع تری را تامین کند برخلاف اقلیم سرد که سقف های کوتاه تری را جهت نگهداشت هوای گرم ایجاب می کرده است.
مجموعه تاق و گنبد، معمول ترین سیستم سازه ای در ساخت بام بوده است، و در بیشتر موارد سطح داخلی سقف توسط الگوهای هندسی و حتی برخی رنگ ها آراسته شده است. نوع آرایه و مصالح بسیار وابسته به فرهنگ بومی و اقلیم بوده-است. در زمان های اولیه، خشت و آجر متداول ترین مصالح ساخت و ساز محسوب می شده است. آجر عمده ترین مصالح ساخت و ساز باقی مانده است اما در برخی مناطق، ترکیب آجر، چوب و سنگ استعمال می شده است.

بازار ایرانی هندسه ای خطی دارد و مسیر خطی میان دکان ها و مغازه ها، فضای مقدماتی آن بود. دلیل اصلی آن کارکرد بازار به عنوان معبر در بافت شهر بوده است.
از نقطه نظر طراحی، بازار ایرانی به دو دسته تقسیم می شود: ارگانیک و طراحی شده. نوع ارگانیک، بازارهایی بوده که با شیوه ای برنامه ریزی نشده توسعه می یافت و در طول قرون، از دوره ای به دوره دیگر، به منظور شکل گیری نهادی پیچیده و ارگانیک، نمودهایی از نظم منطقی وارد شده است. رشد آنها به نیازهای اقتصادی شهر وابسته بوده است. در برخی موارد، جهت بازار به¬دلیل تامین دسترسی به بناهای مهم و اصلی شهر تغییر یافته است. پس از تکمیل شکل گیری آن، بناهای جدید در کنار آن ساخته شد. بازار تهران به عنوان نمونه در این مورد شناخته می شود. برخی قسمت های بازار اصفهان، یزد و کرمان نیز در زمره این دسته قرار می گیرند. دسته مقابل بازار ارگانیک، نوع طراحی شده آن است. آنها پیکربندی ای منطقی را طراحی کرده اند که در عرصه جدید پیاده شده و برآن بوده اند تا معبر اصلی شهر را شکل دهند. معمولا ساخت و ساز در دوران رونق اقتصادی و رفاه انجام می شده است. بازار وکیل شیراز بهترین نمونه است. همان طور که ذکر شد، بازار ایرانی مکان فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مردمی بود. در نتیجه آن، قابل مقایسه با آگورای یونانی و فوروم رومی است. اما از دید معمارانه، تفاوت های عمیقی وجود دارد. اولین تفاوت، فوروم و آگورا فضاهای روباز هستند اما بازار، فضایی سرپوشیده است. تفاوت دوم به سازمان هندسی آنها باز می گردد. بازار ایرانی همواره با ساختاری خطی طراحی شده اما فوروم و آگورا فرم متمرکز دارند.

موقعیت بازار در بافت شهری
انسان در نگاه ایرانیان موجودی عمیقا اجتماعی بود و گرچه این رویه در آثار شعرا و روشنفکران قابل درک است؛ در هیچ زمینه ای بیشتر از معماری و طراحی شهری به صراحت بیان نشده است. طراحی شهری ایرانی بر پایه این اعتقاد است که شکل شهر، خیابان ها و فضاها، انعکاس ساکنین آنها در کنار فرهنگ، مذهب و علایقشان است. پس فضاهای عمومی شهر از اهمیت به سزایی برای طراحان شهری ایرانی برخوردار بوده است. که مهم ترین آنها، بازار، جایگاه بسیاری از فعالیت ها می باشد.
همان طور که در گفتار قبل بحث شد، بازار پیوسته مهم ترین فضای عمومی شهری در تاریخ شهرها و روستاهای ایران و مکان فعالیت های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی عموم بوده است. و لذا اهمیت آن در بافت شهر و زندگی شهری قابل اغماض نیست. بازار شهری در طول تاریخ، قلب شهر ایرانی بوده است. همچنین نقشی اساسی در توسعه بافت شهر ایفا کرده است. به عنوان مثال، در شهرهای ارگانیک، مکان بناهای بنیادی شهر و جهت معابر به تدریج به سمت هماهنگ شدن با مکان و جهت بازار تغییر یافته است. دسته بعدی شامل شهرهای برنامه ریزی شده است که بازار در معبر اصلی شهر قرار گرفته است. در این مورد، بازار محور شهر بود که دروازه های اصلی شهر را به طور فیزیکی و بصری  به هم اتصال می داده است .
نتیجه گیری
پژوهش محلی در شرایط بازارهای فعلی که بسیار ناچیز از شهرهای غربی متاثر شده و قویا سبک گذشته و شکل سنتی اقتصاد را حفظ کرده است ، احتملا شرایط بازار را برپایه روش های علمی، از قرن 13  ه.ق به بعد شناسایی خواهد کرد. معماری و شکل بناها در این بازارها به ندرت به پیش از قرن 10 ه.ق باز می گردد. با این حال، شکی وجود ندارد که صورت کامل بازارها در قرن 13 ه.ق حاصل رشد و تکامل درازمدت و تدریجی طی قرون گذشته است. اما در باب ویژگی های فیزیکی و کارکردی بازارهای قرن های پیش از این، اطلاعات بسیار اندک است و تقریبا منوط به مدارک باستان شناسی و منابع تاریخی و جغرافیایی و متون ادبی است.
سیاست های مدرن سازی دوران پهلوی همزمان همه این جنبه های جامعه شهری ایران را هم حفاظت و هم دگرگون کرد. این فرآیند همچنین منجر به رشد سریع جمعیت شهری شد. گسترش اقتدار دولت مرکزی در سراسر کشور، توسعه دستگاه های اداری در همه مراکز استانی را افزود. تا دهه 70 میلادی، این شهرها نه تنها مکان دفاتر اصلی سیاسی و امنیتی بلکه شاخه های محلی ادارات دولتی گوناگون مانند آموزش و پرورش، دادگستری، مالیات و ارتباطات راه دور بود.

کارخانه های مدرن جایگزین کارگاه های متعدد صنعتگران شد. بخش هایی از بازارهای قدیم به منظور احداث خیابانهای وسیع تخریب شد. تجار ترغیب شدند تا مغازه های خرده فروشی را در کنار خیابان های جدید مستقر کنند تا درون بازار. بسیاری از مغازه ها که به منظور پاسخگویی به افزایش تقاضا برای تجارت و خدمات جمعیت رو به گسترش افتتاح شدند، در خیابان های جدید قرار گرفتند . نخبگان سیاسی در سال های آخر حکومت پهلوی، از بازار به عنوان نماد عقب افتادگی سخن می گفتند و بازار را مانعی برای جامعه مدرن می دیدند که در نتیجه آن، تلاش کردند تا برای جایگزینی آنها با مراکز خرید طرح دهند.

امروزه، نقش بازار افت کرده است چرا که تحولات بزرگ و شتاب زده در جامعه ایران، اهمیت آن را به عنوان فضایی عمومی کاهش داده است. به منظور حفظ نقش و خاطره آن، باززنده سازی و تجدید حیات و اساسی آن ضروری است.