کلیسای سانتا صوفیا

کلیسای سانتا صوفیا

(نمادی از معماری بیزانس)

معماری صدر مسیحیت و بیزانس

-از اولین قرن میلادی تفکرات مسیحیت در روم باستان شروع به رواج یافتن می کند، در تضاد با تفکرات رومی، مسیحیان به شهدای خود احترام می گذاشتند و شهدای صدر مسیحین(قدیسین) را در مقبره های مدور دفن می کردند. رومی ها به قهرمانهای خود احترام می گذاشتند.

در کلیساهای صدر مسیحیت این مقابر به کلیسا متصل بودند.

-تاثیر شهر راونا در روند تغییر شکل معماری صدر مسیحیت به معماری بیزانس نقش مهمی دارد.

راونا پایتخت روم که نهایتا بدست اقوام بربر ساقط می شود، بود و بعدا تحت اختیار بیزانس در می آید. اوج معماری بیزانسی در کلیسای"سن ویتاله" در راونا(ترکیب فرم مرکزی و محوری) گنبد

سانتا صوفیا

(ایا صوفیه، قسطنطنیه)

ایا صوفیه در یک زمان کوتاه پنج ساله(532  تا 537 بعد از میلاد) ساخته شد. آخرین ساختمانی که در محوطه آن تا پیش از ساخته شدنش وجود داشت و در اثنا یک دوره ناآرامی تخریب شده بود. سپس بلافاصله در زمان امپراطوری ژوستینیان ساختمانی جدید آغاز شد.

                     صلیب یونانی ( پلان مرکزی تا گنبد )

طرح کلی:

مجموعه اصلی شامل یک کلیسا و یک حیاط وسیع رواقدار در جبهه شمال غربی کلیسا بوده است. خط دسترسی در طول محور طولی کلیسا بوده و از طریق حیاط ادامه داشته است تا به داخل دو وستیبول افقی خارجی و داخلی منتهی شده و از آنجا به داخل کلیسا راه می یافته است. حیاط جلوی ورودی در زمان حاضر دیگر وجود ندارد. ورودی اصلی بنا به ضلع جنوب غربی و انتهای وستیبول داخلی منتقل شده است. در مقایسه با طرح کلی اصلی، دسترسی های امروزی از نظر فضایی چندان رضایتبخش نیست، زیرا که مراجعین به کلیسا نخست به داخل یک فضای طولانی و باریک که هیچ رابطه ای با ورودی کلیسا ندارد هدایت می شوند.

پلان:

طرح کلی مجموعه نسبت به یک محور طولی قرینه بوده است. این محور در اصل به عنوان یک مسیر دسترسی در داخل مجموعه عمل می کرده است. حیاط، وستیبول داخلی و وستیبول خارجی هم عرض بوده اند (تقریبا 63 متر). کلیسا هم در پلان یک مستطیل است به ابعاد 7/69 و 8/74 ، چهار جرز اصلی، ردیف ستونهایی که بین جرزها قرار دارند و طاقی های نیمه دار(exedrea ( که جرزها را به هم متصل می کنند و در عوض به وسیله ی رواق ها تعریف شده اند، تقسیم می کنند کلیسا را به یک ناوات طولی پهن و دو ناوات کوتاهتر و باریکتر کناری، این ناوات های کناری در دو طبقه هستند و بنابراین طرح پلان در سطح راهروها(گالری ها) تکرار می شود. قسمت خارجی بنا به علت تاریخ پرتلاطمی که داشته است عمدتا تغییر کرده است، اما سازه قسمتهای داخلی هنوز هم همان چیزیست که در اصل ساخته شده بود و بعدا به وسیله "ایزودوروس" تعمیر و نوسازی شده بود(در زمان ژوستینیان).

فرم و فضا:

در تاریخ یا معماری نمونه های بسیار نادری هستند که اهمیتی همچون ایاصوفیه پیدا کرده باشند. این بنا همواره به عنوان یک شاهکار معماری مورد توجه بوده است و از درجه این اعتبار، تا به امروز کاسته نشده است. حتی عثمانیها نیز بعد از پیروزی بر قسطنطنیه تحت تاثیر آن قرار گرفتند و مساجد بعدی سلاطین نیز تحت تاثیر ایاصوفیه ساخته شدند.

ناثیر فضایی اصلی که در هنگام ورود به کلیسا پدید می آید امروزه محسوس نیست، زیرا که حیاط ورودی دیگر وجود ندارد و ورود به فضای کلیسا که در اصل با عبور از این حیاط وسیع و باز و سپس از طریق دو لایه پرده مانند از ستون و رواق دو وستیبول خارجی و داخلی ممکن می شد، امروزه دیگر تغییر کرده است. دو وستیبول خارجی و داخلی امروزه با قوسهای متقاطع شلجمی پوشیده شده اند که علاوه بر عملکرد سازه ایشان، این قوسهای متقاطع تاکیدی هستند بر مسیر طولی ورود به کلیسا. حتی حالا که ورودی در گوشه جنوب غربی واقع شده است و مسیر دسترسی به کلی عوض شده اما یک تاثیر هنوز باقیست و ان اینکه: ورود به کلیسا از طریق یک مسیر تنگ و کم ارتفاع در واقع تاکیدی است بر احساس بلندی و وسعت.

فضای داخل:

فضای داخلی ایاصوفیه تلفیقی است از دو تیپ مختلف فضایی: "فضای مرکزی و فضای طولی". ماهیت مرکزی فضا بوسیله گنبدی که در وسط آن جای گرفته است تاکید می شود؛ این احساس را نور گیری طبیعی از لبه های گنبد نیز مورد تاکید قرار می دهد. همچنین چهار پاندانتیو که حد فاصل گنبد مدور و فضای چهار گوش زیرین هستند و همچنین قوسهای دیافراگمی و جرزهایی که در چهار گوشه مربع قرار گرفته اند همگی این احساس فضای مرکزی را تقویت می کنند.

جهت طولی فضا نیز بوسیله سازه ای گنبد را تحمل می کند( دو نیم گنبد جانبی) مورد تاکید قرار می گیرد. زیرا که در جهت طولی شمال غربی به جنوب شرقی گنبد مرکزی با دو نیم گنبد تکمیل می شود، در حالیکه در دو جهت کناری قوسهای دیافراگمی بوسیله اتصال فضایی بین ورودی شمال غربی و محراب( جنوب شرقی ) مورد تاکید قرار می گیرد در عین حال فرم پاکت مانندی که جرزها و ردیف ستونها و قوسهای دیافراگمی برای فضای داخلی ایجاد کرده اند نیز خود تاکیدی است بر محور طولی بنا.

فضای اصلی دارای دو جناح طولی است که از فضاهای کوچکتر و کوتاهتر تشکیل شده اند. این فضاهای دست دوم که از بیرون نور می گیرند، فضای داخلی را همچون یک لایه فضای ثانوی دربر گرفته اند. آنها در عین حال که جدا شده از فضای اصلی هستند متصل به آن نیز هستند زیرا این اتصال به وسیله طاق هایی که بین جرزهای اصلی در جهت طولی فضا ساخته شده است، پرده ای متشکل از ستون های بین دو فضای مختلف ایجاد می کنند که در عین حال هم جدا کننده دو فضا و هم اتصالدهنده آن ها است.

تزئینات:

سطوح مختلف پوشیده از لایه ای از موزائیک غیر فیگوراتیو هستند و آنچه که باقی ماند نشان می دهد که موزائیک ها دارای طرحهای گیاهی و هندسی بوده اند و احتمالا طرحهای فیگوراتیو عصر ژوستینیان بعدها در حدود سالهای 729 تا 843 نابود شده اند و آنچه امروز به صورت طرحهای فیگوراتیو باقی مانده است متعلق به دورانهای بعد از قرن نهم است.

مرمرها و آئینه گرا:

از دیگر نکات قابل توجه، بقایای پوشش دیوار در قسمتهای جنبی (دو راهرو یا جناح کناری) در مرمرهای آینه گون سطوح مربوط به راهروها که از مرمر به صورت سطوح و یا نوارهاییست و این سطوح از سنگهای یکپارچه و صیقلی درست شده که تداعی آینه را می کند. کیفیت مسطح این سطوح صیقلی منعکس کننده اصول ساختمان بناست. از طریق چهار جرز حجیم که بار گنبد را تحمل می کند انسان می تواند یک جهت باریک را در فضای اصلی مشاهده کند.

سازه:

چهار جرز که در گوشه های مربعی به طول حدودا 33 متر قرار گرفته اند به یکدیگر به وسیله قوسها و ستونهایی متصل شده اند. حد فاصل پلان مربعی و گنبد مدور، چهار سطح مثلثی شکل کروی (پاندانتیو) می باشد. گنبد نیز به صورت یک سرپوش نیمکره است که البته دقیقا نیمکره نیست و در پلان کمی حالت بیضی دارد که شاید به علت تعمیرات زیادی که روی آن انجام گرفته است این حالت پدید آمده است. قطر آن حدودا 33 متر و ارتفاع آن در حدود 56 متر است.

سازه گنبد عبارتست از روش گنبد زنی رمی که بین دنده هایی از آجر را با مخلوطی شبیه به سیمان پر می کرده اند. دنده ها از داخل گنبد نمایان هستند و در انتها بوسیله حلقه هایی از پنجره ها مشخص می شوند و نمایانگر سازه گنبد هستند. در سطح منطقه پنجره ها یعنی در پای گنبد دنده ها به طرف خارج کشیده شده اند تا بتوانند در مقابل نیروهای ناشی از گنبد مقاومت کنند.

بارهای افقی گنبد در همه جهات مساوی هستند. جایی که آنها مستقیما به وسیله گوشواره ها و طاسچه ها به جرزها منتقل نمی شوند به وسیله نیم گنبدها جذب شده اند. نیروی قائم گنبد را نیز قوسهای دیافراگمی به زمین منتقل می کنند.

راه حل چهار نیم گنبد:

در این جا می توانست راه حل چهار نیم گنبد اجرا شود که در آن صورت دیگر محور طولی کلیسا از بین می رفت اما این راه حل بعدها در مساجد عثمانی اعمال گردید، مانند مسجد جامع سلطان احمد.

تفسیر:

ورودی ایا صوفیه یک نمونه دیگر از عنصر حد فاصل و تقسیم کننده فضا است که یک اتصال بین بیرون و درون را شکل می دهد. ابزار چنین تقسیم فضایی، تنگ و گشاد شدن، بلند و کوتاه شدن و اتصال و جدای است.

مسیر محور طولی که در عین حال اصلی است برای تنظیم پلان، به امپراطور و کشیشان اختصاص داشته است که به عنوان یک راه دسترسی به مذبح (altar ) و با یک نظم سلسله مراتبی بوده و سایرین نه در طول محور اصلی که از دو جانب آن وارد کلیسا می شده اند. 9 دهانه ای که در اصل باز بوده و مردم از بینشان عبور می کرده اند، از حیاط مردم را به داخل وستیبول خارجی هدایت می کردند ، اما بعد از تکمیل بنا، خیلی زود این دهانه ها به وسیله پنجره هایی بسته شده و تنها سه دهانه به عنوان ورودی مورد استفاده قرار گرفت. وستیبولهای داخلی و خارجی به وسیله ی یک دیوار از هم جدا شده اند و به وسیله ی پنج درگاهی به یکدیگر متصل می شوند. از وستیبول داخلی سه گروه هر یک شامل سه در به فضای اصلی کلیسا راه دارند. تنظیم آنها طوریست که با تقسم سه لایه ای فضا ناوات اصلی و دو ناوات کناری هماهنگ هستند. گروه مرکزی درها مختص امپراطور بود که با اسقفها همراهی می شد. بنابراین می توان لسله مراتب را در مسیرهای ورودی نیز مشاهده نمود. یک راه اصلی برای تمام کسانی که در مراسم شرکت می کردند وجود داشت و برای سایرین تعدادی راه های غیر مشخص و عادی. قرار گیری وستیبولها در یک امتداد افقی نسبت به محور طولی بنابراین می توانست احتمالا به دلیل عملکرد توزیعی آن باشد. به هر حال از هر دری که انسان وارد وستیبول شود تاثیر آن همواره یکجور بوده است. و آن اینکه آنها فضاهایی بودند به عنوان حد فاصل و تقسیم کننده بین فضای بیرون و درون قلمرو ماده و قلمرو معنا. وستیبول داخلی پهن تر و مرتفع تر ازدیگریست و ارتفاع آن با نور گیری غیر قرینه که از قسمت کناری سقف وستیبول بیرونی دارد مورد تاکید قرار می گیرد و به این ترتیب با یک فرم پلکانی از وستیبولها به درون کلیسا هدایت می شویم.

اختلاف ارتفاع:

یک اصل مهم دیگر که در این جا وجود دارد این است که از تفاوت ارتفاع در معماری برای ایجاد تقسیم بندی فضا استفاده شده است. داخل ایا صوفیه صرفا یک نمونه از تلفیق فضای محوری و مرکزی نیست بلکه در آنجا یک تقسیم بندی فضایی به صورت فضای دست ائل و فضای دست دوم نیز رعایت شده است. راهروهای طبقه بالا و ناوات های کناری، فضای اصلی کلیسا را همچون یک پوسته فضایی نیم شفاف در بر گرفته اند... ترتیب و تنظیم فضای داخلی دارای این مشخصه ویژه است که "جمع اضداد است" بدون اینکه یک تقسیم بندی قطبی شدن در آن صورت گرفته باشد.

اصول ساختمانی:

اصول ساختمانی بنا بر روی دیوارها منعکس است. عناصر سازه ای گنبد اصلی، قوسهای دیافراگمی، پاندانتیوها و جرزها و نیم گنبدها به این نحو طراحی روی کار قابل مشاهده است. روکاری سطح دیوارها نه تنها از احساس وزن و سنگینی بنا کاسته، بلکه بافتها را به سطوح داده است که تعریف کننده فضاست و نقش سازه ای هم ندارد.

نقش اعداد:

اعداد در گذشته تنها نقش شمارشی، آنطور که امروز حاکم است، نداشته اند بلکه دارای معانی پیچیده تر نیز بوده اند. در این معبد، گنبد 40 دنده و 40 پنجره دارد و 40 نشانه ای از کامل بودن است.

پنجره ها و قوسها نیز شاهدی هستند از کاربرد سمبولیسم اعداد در رابطه با کیهان و جهان، زیرا که کلیسا محل فرود مینوی است به 12 به عدد ماههای سال و یا تعداد حواریون و 7 نمایشگر روزهای هفته و 5 سمبل سیاره های شناخته شده در آن زمان است.

در آن زمان گنبد مرکزی تنها یک سازه ی معماری نبود بلکه تصویری بود از طاق بهشت یا گنبد آسمان و کلیسا نیز خانه خدا بود، جایی که خدا مسکن گزیده و مورد پرستش واقع می شود.

فضای اصلی به وسیله نوری که از لبه ی گنبد داخل می شود، روشن می گردد. به طوریکه به نظر می رسد که گنبد در حالت تعلیق است و تکیه بر جایی ندارد و بسیار سبک به نظر می آید. در گذشته، نحوه ی نور پردازی این فضا به وسیله پنجره های escutcheor شکل دیوارهای کناری مطمئنا نقش مهمی داشته است نسبت به حال که اندازه ی آنها از زمان عثمانیها کوچکتر شده است. محور طولی همچنین به وسیله پنجره های محراب مورد تاکید بیشتر واقع می شود.

نورپردازی:

نورپردازی مستقیم به فضای اصلی از بالا صورت می گیرد، اما برخلاف آن نورهای ناشی از ناوات کناری غیر مستقیم هستند و این ناواتها همچون یک پوسته ی فضایی که در پشت روشن است برای فضای اصلی کلیسا عمل می کنند.

نور در شب:

نورپردازی کلیسا در شب تاثیر کاملا متفاوتی دارد، از طاقها زنجیرهای طویلی آویزان شده اند که به انتهای آنها چلچراغهای عظیم متصل است، بنابراین یک فضای کوتاهتر خلق می شود که از طرف بالا با تاریکی محدود شده است؛ چراغهای امروزین احتمالا متعلق به دوران عثمانی می باشند.

منابع:

تاریخ هنر جانسون

هنر در گذر زمان هلن گاردنر

تاریخ تمدن ویل دورانت-عصر ایمان

خلاصه مطالب درس آشنایی با معماری جهان دانشگاه شهید بهشتی (دکتر لادن اعتضادی)

آشنایی با معماری جهان دکتر محمد ابراهیم زارعی